Raport z projektu Muzeum w Terenie

26 miejsc i 30 partnerów

Wyjazdowa realizacja projektu „Muzeum w terenie. Etnograficzne reminiscencje filmowe” dobiegła końca. Powrót w wybrane miejsca badań terenowych, prowadzonych od końca lat 60. do końca lat 90. XX w. miał za zadanie odszukanie bohaterów wykonanych fotografii i zrealizowanych filmów, lub ich potomków oraz zaprezentowanie zapisów, których nigdy nie widzieli, na szerszym forum społeczności.

Od sierpnia do grudnia odwiedziliśmy różnorodne placówki: od szkół podstawowych i domów kultury, poprzez muzea, po gospodarstwo agroturystyczne i prywatny dom kultury. Staraliśmy się docierać konkretnie do miejscowości, gdzie filmy kręcono, ale jeśli nie udało się znaleźć miejscowego forum, w którym można byłoby zaprezentować filmy szukaliśmy placówek związanych z kulturą we wsiach gminnych. Z partnerami podpisano porozumienia. W sumie od sierpnia do grudnia odwiedziliśmy 26 miejsc:

1. Pole Namiotowe Majorka nad Czarną Hańczą w Studzianym Lesie, woj. warmińsko-mazurskie (współpraca: Stowarzyszenie Krusznia).
2. Ośrodek Tradycji Garncarstwa w Chałupkach, woj. świętokrzyskie (współpraca Miasto Gmina Morawica)
3. Świetlicy Wiejską w Nowicy, woj. małopolskie (współpraca Fundacja Memo),
4. Gminny Ośrodek Kultury w Żołyni, woj. podkarpackie,
5. Siemiatycki Ośrodek Kultury w Siemiatyczach, woj. podlaskie;
6. Centrum Kultury i Promocji w Czarnym Dunajcu, woj. małopolskie;
7. Gminny Ośrodek Kultury Regionalnej w Kościelisku, woj. małopolskie;
8. Ośrodek Kultury Miasta i Gminy w Kańczudze, woj. podkarpackie,
9. Gminny Ośrodek Kultury Horyniec Zdrój, woj. podkarpackie;
10. Stowarzyszenie Dąb w Ciosmach, woj. lubelskie;
11. Centrum Kultury Zamek w Nowem, woj. kujawsko-pomorskie;
12. Szkołę Podstawową im. Leśników Polskich w Motarzynie, woj. pomorskie;
13. Szkołę Podstawową w Łempicach, woj. podlaskie;
14. Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Bogutach-Piankach, woj. mazowieckie;
15. Szkołę Podstawową z Oddziałami Integracyjnymi, Janowszczyzna, woj. podlaskie;
16. Kino Sokół, woj., podlaskie (współpraca: Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce);
17. Szkołę Podstawową w Rozedrance Starej, woj. podlaskie;
18. Publiczną Szkołę Podstawową im. Brata Zenona Żebrowskiego w Surowem, woj. mazowieckie;
19. Siedzibę Bonifraterskiej Fundacji Dobroczynnej w Świątnikach Górnych, (współpraca: Muzeum Ślusarstwa w Świątnikach Górnych), woj. małopolskie;
20. Centrum Trzech Kultur w Suchowoli, (współpraca Muzułmański Związek Religijny Rzeczpospolitej Polskiej) woj. podlaskie;
21. Centrum Biblioteczno Kulturalne w Sztabinie, woj. podlaskie;
22. Urząd Gminy w Latowiczu, woj. mazowieckie (współpraca: Gminna Biblioteka Publiczna w Latowiczu);
23. Świetlicę Samorządową w Lewkowie Nowym, woj. podlaskie (współpraca: Gminny Ośrodek Kultury w Narewce).

Choć pokazy zaplanowano w 23 miejscach, w czasie realizacji projektu zostaliśmy poproszeni o nadprogramowe pokazy w trzech miejscach:

1. W prężnie działającym Gminnym Ośrodku Kultury i Czytelnictwa w Rakszawie, gdzie zaprezentowano filmy tylko z tej miejscowości i mogli tam dotrzeć ci,którym nie udało się dojechać w sierpniu do pobliskiej Żołyni;
2. W Gospodarstwie Agroturystycznym w podlaskich Kundziczach, gdzie zaprezentowano film „Wyrób kołowrotków”. W czasie planowania punktów w Kruszynianach powiedziano nam, że nie będzie zainteresowania takim filmem – a na spontaniczne oddolne spotkanie zorganizowane dzięki zaangażowaniu jednego Macieja Sidorowicza i uprzejmości Agroturystki Kundzicze (przy współpracy Stowarzyszenia Pracownia Etnograficzna), przyszła wielopokoleniowa społeczność z Kundzicz i pobliskich wsi oraz rodzina występującego na filmie.
3. W Centrum Edukacji Regionalnej w Zakopanem, gdzie jego właściciel Paweł Łojas wymarzył sobie, że zaprosi swoich uczniów, których uczy grać na skrzypcach i złóbcokach oraz „całe Zakopane”, żeby obejrzało filmy z przeszłości Podhala. I to się niebywale udało.

35 filmów

Przy wyborze filmów brano pod uwagę kilka kryteriów. Przede wszystkim wybrano filmy z zakresu rękodzieła i rzemiosła (głównie ze względu na bohaterów podmiotowych – w przypadku obrzędów i zwyczajów bohater jest zbiorowy). Przy większości realizacji brał udział Piotr Szacki (do którego myśli i dokonań często odwołujemy się w naszych muzealnych projektach), i prawie we wszystkich Krzysztof Chojnacki, z którym również konsultowano dobór repertuaru, podyktowany jego sugestiami i opinią jako głównego realizatora. Ostatecznie wybrano 35 filmów z kilkudziesięciu zrealizowanych w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie. Większość z nich można obejrzeć w ramach wolnego dostępu na kanale YouTube na dedykowanej playliście Muzeum w terenie.

A wszystkie zaprezentowane filmy to:

• „Garnki ze Studzianego Lasu” (K. Chojnacki, P. Szacki, L. Mróz), 1967 Studziany Las, gm. Giby, pow. sejneński, woj. podlaskie;
• „Połowy ryb ością” (K. Chojnacki, P. Szacki, L. Mróz);1968 Studziany Las, gm. Giby, pow. sejneński, woj. podlaskie;
• „Rybacy. Połów ryb niewodem” (K. Chojnacki, P. Szacki, L. Mróz), 1968 Jagłowo, gm. Sztabin, pow. augustowski, woj. podlaskie;
• „Wyrób wrzecion i łyżek” (K. Chojnacki, P. Szacki,) 1968 Nowica, pow. gorlicki, woj. małopolskie
• „Wiktor Deptuła. Bursztyniarz” (K. Chojnacki, P. Szacki, J. Dominowski), 1969 Surowe, gm. Czarnia, pow. ostrołęcki, woj. mazowieckie;
• „Technika garncarska”, (U. Bojar, K. Chojnacki, P. Szacki); 1970 Chałupki pow. kielecki, woj. świętokrzyskie
• „Ładowanie drewna ladą na wóz” (P. Szacki), 1968; Nowe Brusno, gm. Horyniec-Zdrój, pow. lubaczowski, woj. podkarpackie;
• „Nadburzańscy duharze”, (K. Chojnacki, U. Gmachowska), 1974, Ogrodniki, pow. siemiatycki, woj. podlaskie;
• „Wyginanie duhy” (K. Chojnacki, U. Gmachowska), 1974, Ogrodniki, pow. siemiatycki, woj. podlaskie
• „Wyrób cierlic” (K. Chojnacki, P. Szacki, U. Gmachowska), 1975 Rakszawa, pow. łańcucki, woj. podkarpackie
• „Wyrób niecek” (K. Chojnacki, P. Szacki, U. Gmachowska), 1975 Rakszawa, pow. łańcucki, woj. podkarpackie
• „Wyrób siewnic i miarek” (K. Chojnacki, P. Szacki, U. Gmachowska), 1975 Brzóza Stadnicka, gm. Żołynia, pow. łańcucki, woj. podkarpackie;
• „Wyrób sit”, Janowszczyzna, (K. Chojnacki, U. Gmachowska, A. Włodarz), gm. Sokółka, pow. sokólski, woj. podlaskie
• „Wyrób łapci z łyka” (K. Chojnacki, U. Gmachowska, A Włodarz), 1976; Lewkowo Nowe, gm. Narewka, pow. hajnowski. woj. podlaskie
• „Wyrób kołowrotków” (Piotr Szacki, Krzysztof Chojnacki), Kundzicze i Kruszyniany 1976, gm. Krynki pow. sokólski, woj. podlaskie
• „Odpustowe pierniki z Kańczugi” (K. Chojnacki, T. Ambrożewicz), 1976, Kańczuga, woj. podkarpackie
• „Tradycyjna obróbka lnu” (K. Chojnacki, G. Tkaczyk), 1976 Wężyczyn, gm. Latowicz, pow. miński, woj. mazowieckie;
• „Tracze” (K. Chojnacki) 1977; Ciosmy, pow. biłgorajski, woj. lubelskie;
• „Wypiek chleba” (K. Chojnacki, U. Gmachowska, A. Włodarz); Ciosmy, pow. biłgorajski, woj. lubelskie 1977;
• „Wiejski tartak” (K. Chojnacki), 1978 Rakszawa, pow. łańcucki, woj. podkarpackie;
• „Wyrób koles do pługów” (K. Chojnacki, A. Włodarz, A. Filipowicz-Mróz), 1979; Rakszawa, pow. łańcucki, woj. podkarpackie;
• „Kucie koni” ” (K. Chojnacki, A. Włodarz, A. Filipowicz-Mróz), 1979 Rakszawa, pow. łańcucki, woj. podkarpackie;
• „Kamieniarstwo z pd-wsch. Polski” (K. Chojnacki, P. Szacki), 1968 Nowe Brusno, gm. Horyniec-Zdrój, pow. lubaczowski, woj. podkarpackie;
• „Plecionkarstwo z korzenia” (K. Chojnacki, A. Włodarz), 1980 Motarzyno, gm. Dębnica Kaszubska, pow. słupski, woj. pomorskie
• „Kowale z Ochojna” (K. Chojnacki, P. Szacki), 1981; Ochojno, pow. krakowski, woj. małopolskie;
• „Wyrób fajek na Podhalu” (K. Chojnacki, P. Szacki), 1982 Ciche, gm. Czarny Dunajec, pow. nowotarski, woj. małopolskie
• „Ligawka” (K. Chojnacki, P. Szacki), 1982 Łempice, gm. Ciechanowiec, pow. wysokomazowiecki, woj. podlaskie;
• „Wiersza”; (K. Chojnacki, P. Szacki), 1982 Nowe, pow. świecki, woj. kujawsko – pomorskie
• „Plecionkarstwo z wikliny”, (K. Chojnacki, P. Szacki), 1980 Ogrodniki, pow. siemiatycki, woj. podlaskie
• „Dzwonki pasterskie na Podhalu” (K. Chojnacki, P. Szacki), 1985 Czerwienne, gm. Czarny Dunajec, pow. nowotarski, woj. małopolskie;
• „Wyrób dywanów dwuosnowowych”, 1985; Trynisze-Kuniewo, gm. Boguty-Pianki, pow. ostrowski, woj. mazowieckie;
• „Folowanie sukna” 1987; Dzianisz, gm. Kościelisko, pow. tatrzański, woj. małopolskie;
• „Kierat do kruszenia kory garbarskiej” (P. Szacki, J. Sielski), 1989 Suchowola, pow. sokólski, woj. podlaskie;
• „Obróbka skóry” (P. Szacki, J. Sielski), 1989 Suchowola, pow. sokólski, woj. podlaskie;
• „Wykręcanie skóry” (P. Szacki, J. Sielski), 1989 Rozedranka Stara, gm. Sokółka, pow. sokólski, woj. podlaskie;

Ponad 1700 widzów i 250 uczestników warsztatów edukacyjnych

Spotkania były różne – czasami przychodziło kilkanaście osób, ale bywało, że pojawiali się mieszkańcy niemalże całej wsi – jak w remizie we wsi Ciosmy, Jagłowie, czy wspomnianych Kundziczach. Ciekawe, że w tych miejscowościach, gdzie frekwencja była duża, ludzie traktowali występujących na filmach – jako swoją reprezentacją, jako jednych ze swojej społeczności, utożsamiając się z nimi, jakby ich cząstka też była zawarta w filmach zrealizowanych przez Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Wszyscy podkreślali, że są z tego dumni, że oni lub ich rodziny pozostaną na zawsze w muzealnych zasobach.

W większości wypadków udało się odnaleźć żyjących, występujących na filmach ludzi (3 osoby) lub ich rodziny dzięki pomocy ze strony partnerów i zapisanym w archiwum nazwiskom. Ale w kilku miejscach okazało się, że nie mieszka już nikt ani z bliższej, ani dalszej rodziny występującego na filmie, a losy rodzin są nieznane mieszkańcom. Tak się stało w przypadku filmów „Wiktor Deptuła. Bursztyniarz” oraz „Obróbka korzenia”.

50 rodzin spokrewnionych z bohaterami filmów

Dzięki współpracy z partnerami w terenie udało się odnaleźć ok. 50 rodzin (oraz licznych znajomych), których bliscy występowali na filmach oraz czterech żyjących bohaterów filmów i dotyczyło to większości filmów (tylko w trzech przypadkach nie rozpoznano osób występujących).

7 warsztatów dla szkół podstawowych

Stowarzyszenie „Z Siedzibą w Warszawie” w osobie Edyty Ołdak przeprowadziło warsztaty „Ruszamy w teren”. Tymi zajęciami w żywej formule warsztatowej chcieliśmy przybliżyć dzieciom w wieku 10-14 lat ze szkół podstawowych postać etnografa, opowiedzieć kim jest, czym się zajmuje i co przynależy do jego warsztatu badawczego. Praca warsztatowa to zawsze jest to, co dzieci lubią i chłoną najbardziej. Warsztaty przebiegały w kreatywnej i żywej atmosferze i z pewnością wszyscy ich uczestnicy dogłębnie poznali nie tak bardzo znany zawód etnografa.

Broszura edukacyjna

Przygotowaliśmy jeden druk edukacyjny (autorstwa muzealnych etnografów i edukatorów: Joanny Bartuszek, Anny Grunwald i Justyny Dominiak) „I Ty możesz zostać etnografem” w którym przedstawiamy skrócony kurs „Metodyki badań etnograficznych”. Przede wszystkim chcieliśmy zachęcić wszystkich, by nie czekając na etnografów, lub zastępując ich, wzięli za aparaty, kamery, dyktafony lub wszechobecne komórki i dokumentowali to co w ich mniemaniu jest ciekawe i wartościowe: tradycje. Ulotka jest do pobrania w formacie .pdf tutaj.

9 nowych obiektów

W tym projekcie nie byliśmy nastawieni na pozyskiwanie nowych przedmiotów do muzeum, ale w miejscowości Nowe, gdzie zrealizowano film „Wyplatanie wierszy” udało się pozyskać od rodziny Pana Stefana Dulnego – który co prawda na filmie nie wystąpił, ale jego posesja w nim zagrała – sprzęt rybacki, którego używał, a z kolei na Podlasiu w Szkole Podstawowej w Janowszczyźnie – liczydła.

3 fotografów

Współpracowało z nami 3 fotografów Bruno Fidrych, Paweł Heppner i Piotr Tołwiński (także z fotograficznym udziałem Małgorzaty Jaszczołt – autorki projektu), którzy dokumentowali spotkania oraz teren w tych sytuacjach i miejscach, gdzie było do tego pole – np. jeśli byli kontynuatorzy tradycji, zachowane warsztaty, ludzie mający związek z filmem czy rzeczy pamiętające przeszłość.

Wszyscy – na co dzień pracujący w innych obszarach – zgadzali się, że takie kulturotwórcze działania mają ogromny sens, bo pozwalają na współczesne odczytywanie przeszłości językiem fotograficznym.

Ponad 1500 fotografii…

… wykonano w ramach projektu i po dokonaniu selekcji zasilą one nasz zasób archiwalny. Te dokumentujące spotkania – będą wspomnieniem spotkań, wzruszeń, emocji. Te „z terenu” pozostaną śladem tego, co zastaliśmy w terenie w roku 2018.

Duet Szacki-Chojnacki i inni

Poza Piotrem Szackim i Krzysztofem Chojnackim – czołowymi realizatorami muzealnych filmów, współpracowało z nimi w tamtym czasie kilka innych osób – również pracowników muzealnych z różnych działów: Lech Mróz, Anna Filipowicz, Anna Włodarz, Teresa Ambrożewicz, Jadwiga Koszutska, Krzysztof Urbański, Jacek Sielski.

Piotr Szacki w czasopiśmie „Oczy i obiektywy” z roku 2004 pisał: Już od wczesnych lat pięćdziesiątych, obok nurtu profesjonalnego, w różnych ośrodkach akademickich i muzeach, odzywały się głosy bardzo zemocjonowane, mówiące o ważności, o celowości korzystania z techniki filmowej w dokumentowaniu przemijającej przecież i to już od dwustu lat rzeczywistości rustykalnej – ta rzeczywistość przemija i przemija, trzeba ją było zatem ratować. Do tego celu film bardzo się nadawał.

(…) filmy amatorskie zaczęły jednak powstawać. Musze też zaakcentować szczęśliwą okoliczność, a mianowicie, że większość owych filmów powstała w ośrodku warszawskim. Minęło już bez mała pół wieku, od kiedy zaczęła się ta produkcja w latach pięćdziesiątych, a nasz jest względnie duży i bardzo mizerny zarazem, zważywszy na czas, który upłynął, i na zjawiska, które były warte, a nie zostały zarejestrowane.

Piotr Szacki (na zdjęciu powyżej podczas nagrywania filmu wyrobie łyżej i wrzecion w Nowicach), „Oczy i obiektywy” Fragmenty komentarzy do kilku filmów [w:] Kwartalnik filmowy, Nr 47-48 2004, s. 300

Mimo żalu, za tym czego nie udało się zarejestrować w warszawskim ośrodku powstało kilkadziesiąt filmów (od roku 1967 – 165 filmów, zapisów, rejestracji wpisanych do Inwentarza muzealiów Archiwum Naukowego PME, w tym 71 zrealizowanych do roku 1989 przez „starą ekipę”). Muzealne filmy po przerwie na przełomie XX i XXI wieku zaczęły od roku 2010 powstawać na nowo. Wychodzimy z założenia, że świat zawsze będzie ulegał transformacjom, a to co jest dzisiaj nie będzie już nigdy tym samym. W terenie mieliśmy także możliwość konfrontacji stanu sprzed lat ze współczesnością.

Uwagi krytyczne

Podczas oglądanie niemych filmów widzowie zadawali pytanie – czy nie można ich udźwiękowić we współczesnej dobie. Odpowiadaliśmy, że byłoby to możliwe, ale wymagałoby dużego nakładu pracy i ingerencji w czyjś utwór.

Z kolei Ewa Wołkanowska w artykule <Oczy i obiektywy> Studencki przegląd filmów etnograficznych (Kwartalnik Filmowy Nr 47-48 2004, s. 300s. 205) pisze Prof. Ewa Nowina Sroczyńska stwierdziła kiedyś, że warto kręcić nieme kino tylko po to, by potem mógł mu głosu użyczać Szacki. Opowiadał o kulisach powstawania filmu, pertraktacjach przed rozpoczęciem zdjęć, o odczuciach. Ale ten głos Szackiego można było usłyszeć tylko na żywo podczas przeglądów „Oczy i obiektywy” – dzisiaj to już niewykonalne. Ale ku naszemu zadowoleniu głos Szackiego został wgrany na kilku filmach.

Moc wrażeń

I dalej Wołkanowska: W jednym z wywiadów mówił o tym, że usprawiedliwieniem dla czynności zapisywania urywków czyjegoś życia jest <ochrona faktów przed ich zapomnieniem>. Filmy te były zapisami, trafiały do archiwów jako specyficzne eksponaty, w których była zawarta rejestracja dawnego sposobu bycia, sposobu pracy, wykonywania narzędzi. Etnografowie zdawali sobie sprawę, że sam eksponat, a nawet opis, nie wystarczą, nie przekażą tego co potrafi kamera. (Kwartalnik Filmowy Nr 47-48 2004, s. 306).

To, co NIEPOLICZALNE to moc WRAŻEŃ, wzruszeń rodzin, które mogły zobaczyć w ruchomych obrazach swoich bliskich. W większości wypadków rodziny nie wiedziały o tych realizacjach. Bywało, że sami występujący zapomnieli, że kilkadziesiąt lat temu muzealna ekipa ich filmowała. Raz rozpłakał się sam występujący, wspominając młodość i pracę, którą kochał.

Społeczności lokalne doceniły swoje dziedzictwo, wyrażając dumę, że to u nich film był zrealizowany. Dla wszystkich filmy były spojrzeniem w przeszłość miejsc, bo współczesność – co jest oczywiście banalnym stwierdzeniem – jest wszędzie diametralnie różna.

Autorka wpisu: Małgorzata Jaszczołt, koordynatorka projektu. Fot. archiwalne: K. Chojnacki, 1970 r. Fot. współczesne: P. Tołwiński.

Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury i budżetu Samorządu Województwa Mazowieckiego.