Krótko o pisankach
Wielkanoc to przede wszystkim pisanki – jajko w którego skorupce tkwi potencjał rozwoju, nadzieja na narodziny żywego stworzenia, symbol wiecznie odradzającego się życia. Dotyczy to wielu kultur na świecie. Niektóre źródła podają, że malowanie pisanek wywodzi się z czasów przedchrześcijańskich. Najstarsza znaleziona pisanka w Polsce pochodzi z X wieku, a więc jest to prawdopodobne, iż Słowianie zanim przyjęli chrześcijaństwo podczas wiosennych świąt tzw. Jarych Godów, przygotowywali malowane jaja jako znak pomyślności. Symbol ten był tak nośny, iż został włączony do religii chrześcijańskiej, a tradycja zdobienia pisanek na Wielkanoc jest żywa do dzisiaj. Kiedyś przygotowywało się całe kopy pisanek, czyli 60 sztuk – obdarowywano nimi rodzinę i sąsiadów, chcąc w ten sposób obdarzyć swoich najbliższych dobrobytem i pomyślnością, radością życia. Malowane jajka występowały także w charakterze matrymonialnym, co oznaczało iż dziewczyny dawały swoim wybrańcom najładniejsze pisanki.
Pisanka batikowa, okolice Rzeszowa, woj. podkarpackie, wyk. 1960 r. Fot. E. Koprowski
Dzisiaj pisanki pojawiają się nie tylko w tradycyjnych technikach, ale także podlegają innowacjom: są pisanki malowane, ażurowe wykonane przy pomocy wiertła dentystycznego, techniką decoupage’u. Są pisanki drewniane, ceramiczne, styropianowe dające nieograniczoną możliwość dekoracji.
Jak ufarbować pisankę
Do barwienia jaj używano kiedyś wyłącznie barwników naturalnych pochodzenia roślinnego: łupin cebuli; młodych pędów pszenicy i żyta; kory dębu, olchy i brzozy; wywaru z buraka ćwikłowego; suszonych liści malin. Teraz najczęściej pisanki farbuje się syntetycznymi farbami do tkanin lub specjalnymi barwnikami spożywczymi dostępnymi w sklepach..
Jajka od białej czy czerwonej kury
Na pisanki, w których rolę odgrywa widoczny kolor skorupki (np. kroszonki lub współczesne niefarbowane pisanki ażurowe), wybiera się jajka o białej barwie, ponieważ uważa się, że są ładniejsze i lepiej kontrastują z kolorem na który się je farbuje niż te ciemne. Białe jajka znoszą kury o białym upierzeniu, a te o ciemnych skorupkach czerwone.
Wydmuszka czy jajko pełne
Dzisiaj pisanki najczęściej wykonuje się na wydmuszkach, żeby było „bezpiecznie”, ponieważ zbicie pełnego jajka groziło długim utrzymywaniem się nieprzyjemnego zapachu siarkowodoru.
Kiedyś pisanki wykonywano wyłącznie na jajkach pełnych i do dzisiaj niektóre twórczynie uważają, że tylko są właściwe, ponieważ w wydmuszce jest pustka, a nie potencjał życia. Niemniej nie traktując tego przekonania dosłownie, a właśnie symbolicznie – jajko pozostaje jajkiem ze swoim głębokim znaczeniem sprawczości życia.
Przegląd tradycyjnych technik
Pisanki łowickie
W okolicach Łowicza jajka zdobi się kolorowymi miniaturowymi wycinankami, są to tzw. oklejanki. Jajko okleja się kolorowym papierem, na którym widnieją wzory przeniesione z tzw. kodry łowickiej charakterystycznej wycinanki z tego regionu – z różnobarwnymi wielowartswowymi kwiatkami, kogutkami. Niektóre pisanki mają formę dzbanuszka.
Pisanka oklejana kolorowym papierem, Łowicz, woj. łódzkie, wyk. 1959 r. Fot. E. Koprowski.
Oklejanki kurpiowskie z rdzenia sitowia i włóczki
Polega na oklejaniu jajek rdzeniem sitowia i kolorowymi włóczkami, ułożonymi w misterne wzory. Sitowie zbiera się w październiku, listopadzie, jeszcze przed pierwszymi mrozami. Technika ta występuje wyłącznie na Kurpiach Białych w okolicy Wyszkowa.
Pisanka oklejana rdzeniem sitowia i włóczką, Drobin, woj. mazowieckie, wyk. 1959 r. Fot. K. Wodecka
Technika batikowa
Występującą w największej liczbie odmian i najczęstsza jest technika batikowa. Jest to jednocześnie najstarsza technika zdobienia jaj wielkanocnych, zwana „pisanie woskiem” ta technika nazywa się batikową ze względu na podobieństwo z techniką zdobienia tkanin w Indonezji. Dzisiaj występuje głównie we wschodnich regionach Polski, znana jest w innych krajach Europy Wschodniej; na Ukrainie. Huculskie wzory trafiły do Polski wraz z powojenną repatriacją ludności i dzisiaj pisanki o wzorach huculskich wykonuje się na Opolszczyźnie i Dolnym Śląsku. Na pisankach pojawiają się motywy solarne, geometryczne ale także zoomorficzne i roślinne.
Pisanka batikowa, Mysłowice, wyk. ok. 1949 r. Fot. E. Koprowski
Kroszonki opolskie
Wykonywane techniką rytowniczą polegającą na uzyskiwaniu ornamentu przy użyciu ostrego narzędzia (żyletka, nożyce, brzytew, a nawet noże szewskie, obecnie noże-skrobaki) na zabarwionej skorupce jajka. Kroszonki najczęściej barwiono na czerwono, brązowo i czarno. Obecnie ten zestaw kolorów został powiększony do wszystkich możliwych do osiągnięcia barw. Na kroszonkach najczęściej pojawiają się motywy roślinne.
Pisanka rytownicza, Rączyna, woj. podkarpackie , wyk. 1949 r. Fot. E. Koprowski
Autroka: Małgorzata Jaszczołt, Kuratorium Etnograficzne PME.