Wielkanoc 2020 będzie się różniła diametralnie od tego co znane i rokrocznie powtarzane. Te święta będą mogły być zaledwie namiastką rozbudowanego wielkanocnego tradycyjnego świętowania, które rozpoczęła Niedziela Palmowa. Wielkanoc to w wymiarze religijnym mistyczne święto celebracji Zmartwychwstania Chrystusa – Syna Boga, a w symbolicznym apoteoza radości z odradzania się życia w przyrodzie.
Bez względu na to czy wypada w marcu, czy w kwietniu, bez względu na to czy świeci słońce, czy pada śnieg – powinniśmy dodać, że także bez względu na obecną sytuację związaną z COVID 19 – Wielkanoc nieodmiennie wnosi nadzieję, na lepsze życie tu i teraz, prognozuje na przyszłość, a wierzącym „przypomina” że poza życiem ziemskim jest życie wieczne. Człowiek ma w sobie siłę i wiarę, by zawsze iść do przodu, nawet w trudnych momentach.
Wiosna i czas świąt wielkanocnych jest momentem przełomowym, kiedy budzące się siły przyrody dają nowe siły ludziom – przy czym dla chrześcijan istotą jest duchowy i religijny wymiar tego święta. Dzisiaj pomimo tego, iż jesteśmy racjonalni, wciąż pozostajemy przywiązani do tradycji, używamy dawnych symboli, nawet jeśli nie znamy ich pierwotnego znaczenia. A cała Wielkanocna symbolika zawiera w sobie liczne elementy przywołujące potencjał nowego życia i nadzieję na lepszą przyszłość – w tym roku potrzebujemy ich jeszcze bardziej.
Arch. PME N.2854.32
Pełna symbolicznych znaczeń jest wielkanocna święconka, którą spożywa się podczas niedzielnego wielkanocnego śniadania i wtedy zgodnie z zaleceniami Kościoła można dokonać jej poświęcenia wypowiadając tekst Błogosławieństwa stołu (dostępny na stronach internetowych parafii i w mediach społecznościowych).
Sam zwyczaj świecenia pokarmów wywodzi się z wczesnochrześcijańskiej tradycji składania ofiar z pierwocin, płodów ziemi: zbóż, owoców, oliwek, chleba, sera, oliwy, wina, za które chrześcijanie dziękowali Bogu. O takim rytuale wspomina Tradycja apostolska Hipolita z 215 r. n.e. Formuły błogosławieństw pokarmów w liturgii pochodzą z VII i VIII w. to jest „Ofiara baranka Paschalnego” i „Błogosławieństwo baranka z czasów Paschy”, pochodzą z ormiańskiego rytuału. Zgodnie z nim zabijano jagnię, a później pieczono je i wspólnie spożywano.
Z czasem zaczęto błogosławić również inne pokarmy, głównie takie, których nie spożywano w Wielkim Poście, a które posiadają właściwości lecznicze, magiczne, dobroczynne i niosą ze sobą ważną treść symboliczną. W średniowieczu święcenie pokarmów stało się jedną z ważniejszych ceremonii misterium paschalnego. W Polsce zwyczaj ten pojawił się dosyć późno, bo dopiero ok. XIII w. (najstarsze benedykcje znajdują się w Mszale gnieźnieńskim z 1300 r.), ale przetrwał najdłużej i nadal jest to „ulubiony” zwyczaj Polaków, o czym świadczą tłumy zmierzające w Wielką Sobotę do kościołów, których w tym roku nie spotkamy. Mimo tego można pozostać wiernym tradycji i przygotować swoją święconkę jak zawsze.
Arch. PME N.2854.29
W domach możnych zdarzało się, że święcono wszystkie produkty, jakie znajdowały się na stole, i w tym celu to księża przyjeżdżali do domów, a nie na odwrót. Księża przyjeżdżali także do wsi oddalonych od kościoła parafialnego i wtedy święcenie odbywało się w jednym miejscu, domu przy kaplicy. Zdarzało się, że do święcenia przynoszono duże kosze lub nawet całe szuflady świątecznego jadła, które potem pojawiało się na wielkanocnym stole.
Jednak czy w małym koszyczku, czy wielkim koszu – świecone było i jest traktowane w sposób symboliczny, jako pożywienie dające szczególną moc wszystkim którzy jednoczą się podczas obrzędowej uczty, jaką jest śniadanie wielkanocne. Takim podstawowymi, symbolizującymi treść chrześcijaństwa, produktami stała się w Polsce „kanoniczna siódemka”:
- Baranek upieczony z ciasta, wykonany z lukru, niekiedy masła jest znakiem Chrystusa Zmartwychwstałego, (Chrystus jest nazywany Barankiem Bożym) uosabia triumf życia nad śmiercią. To także symbol przypisywanej temu zwierzęciu łagodności, znak niewinności Syna Bożego i złożonej przez niego ofiary krzyża. Wierzono, że baranek wielkanocny zapewni domownikom przychylność sił natury i ochroni przed klęskami.
Umieszczony na chorągiewce krzyż i napis „Alleluja”, dodatkowo wyraża radość ze zwycięstwa życia nad śmiercią oraz pokonania grzechu.
- Jajko ze względu na swój biologiczny potencjał, jest „naturalnym” symbolem prapoczątku i nowego, odradzającego się cyklicznie wiosną życia, triumfu życia nad śmiercią, znakiem miłości, a także oznaką płodności. W święconce występują jako symbol Chrystusa Zmartwychwstałego i obietnicy życia wiecznego. Wierzono, że dzielenie się jajkiem umacniania więzi rodzinne i korzystnie wpływa na relacje między najbliższymi.
Jajka występują jako gotowane oraz pod postacią kolorowych pisanek, które jako jedne z ważniejszych wielkanocnych obrzędowych akcesoriów tych świąt, a same wzory na nich to symbole solarne i inne związane z odradzającym życiem.
Fot. Alicja Mironiuk-Nikolska
- Chleb, symbolizuje w tradycji chrześcijańskiej Ciało Chrystusa. Jest pokarmem niezbędnym do życia, dlatego jest symbolem godności człowieka, dostatku, obfitości i sytości. Włożony do koszyczka wielkanocnego ma gwarantować dobrobyt i pomyślność Kiedyś, jeśli pieczono kilka rodzajów chleba, do kosza kładziono po dużej kromce każdego z nich oraz cały chlebek wielkanocny czyli „paska”. Pieczywo można było udekorować krzyżem lub koroną cierniową wykonaną z gałązek.
- Sól to minerał, bez którego nie ma życia, dzięki swoim właściwościom konserwującym chroni pokarmy przed zepsuciem. Symbolizuje oczyszczenie i prawdę, stałość życia duchowego, harmonię między Bogiem i człowiekiem. Sól znaczy „prostotę życia”, „sedno istnienia”, uosabia siły moralne i duchowe. Dawniej wierzono, że sól posiada moc odstraszania złych mocy i sił nieczystych, chroni przed chorobami. W religijnej interpretacji chrześcijanie są „solą ziemi”, tak jak to w Kazaniu na Górze powiedział Chrystus o swoich uczniach (Mt 5, 13-16).
- Chrzan w tradycji ludowej znamionuje tężyznę fizyczną, krzepę i witalność. Jest znakiem pokonania goryczy męki Zbawiciela, symbolizuje zwycięstwo nad żalem, jaki towarzyszył męce Jezusa. To jego ostry smak i zdolność wyciskania łez sprawiły, że stał się symbolem Męki Pańskiej,. Jego obecność bywa tłumaczona niekiedy jako pamiątka żydowskiego obrzędu spożywania gorzkich ziół z barankiem.
Umieszczony w koszyczku chrzan, ma zapewnić zdrowie i sprawność, a także wspomagać skuteczność innych święconych pokarmów. Wierzono, że zapobiega nieszczęściom i obezwładnia złe moce. Dodawano go do święconki, by zapewnić pokój w życiu rodzinnym. Dawniej śniadanie świąteczne rozpoczynało się spożyciem całej laski chrzanu, ponieważ wierzono, że to wpłynie pozytywnie na zdrowie spożywającego.
- Wędlina jest nawiązaniem do baranka, którego Izraelici zabijali i spożywali w gronie rodziny w święto Paschy. Przed laty, gdy mięso spożywano sporadycznie, ponieważ nie było dostępne na co dzień , uchodziło za oznakę dostatku. Wędlina w koszyczku ma zapewnić zdrowie, bogactwo, dobrobyt i dostatek całej rodzinie. Najczęściej wkłada się zazwyczaj kawałek szynki lub kiełbasę.
- Wielkanocna baba, reprezentuje umiejętności gospodyni, jej zaradność, a zarazem powodzenie i dostatek. By baba przyniosła pożądany skutek powinna być wyrośnięta – nieudane wielkanocne baby zwiastowały nieszczęście. Dlatego najlepiej jeśli baba jest przygotowana własnoręcznie. Jednocześnie słodkie ciasto to symbol nieukształtowanej materii przemienionej w formę doskonałą. Jego słodycz jest nagrodą za wytrwanie w umartwieniach w czasie Wielkiego Postu i zwiastunem Królestwa Niebieskiego: „skosztujcie, jak dobry jest Pan” (Ps 34, 9).
Jednak zgodnie z lokalną lub rodzinną tradycją mogą się pojawić także inne składniki święconki:
Ser – jest symbolem zawartej przyjaźni między człowiekiem a siłami przyrody, a przede wszystkim stanowi gwarancję rozwoju stada zwierząt domowych.
Pieprz – podobnie jak chrzan odwołuje się do symboliki gorzkich ziół
Woda święcona – symbol Ducha Świętego, i oczyszczenie z grzechu. Jest znakiem przygotowania do nowego życia.
Kurczaczek – wg ludowego powiedzenia „Chrystus wstał z grobu jak kurczę z jaja”.
Zajączek – kojarzony z płodnością i wiosennym odrodzeniem przyrody. Ponieważ w tradycji ludowej uważano, że śpi z otwartymi oczami i to on jako pierwszy miał zobaczyć Zmartwychwstałego Chrystusa.
Arch. PME N.1968.3
Koszyczek wielkanocny powinien być tradycyjnie wyścielony białą serwetką, i przybrany bukszpanem, zimozieloną rośliną – jedną z tych która symbolizuje życie wieczne i nadzieję Zmartwychwstania.
Życzymy tradycyjnie wszystkim – Smacznego jajka !
Autorka wpisu: Małgorzata Jaszczołt