Czekając na możliwość ponownego otwarcia naszych wystaw dla zwiedzających, pragnę wskazać Państwu zabytek, który uzupełnił dotychczasową ekspozycji tak zwanej Sali Mniejszości, będącej częścią wystawy stałej „Czas świętowania”. Przestrzeń tej sali wypełniają zabytki, filmy i fotografie prezentujące wycinki obrzędowości kilku mniejszości etnicznych i religijnych zamieszkujących obszar Polski współczesnej i historycznej: Tatarów, Ormian, Litwinów, Hucułów i w szerszym zakresie polskich wyznawców prawosławia. Dokonana zmiana dotychczasowej ekspozycji dotyczy tej ostatniej tematyki.
Oto bowiem prezentację wyposażenia cerkwi w okresie wielkanocnym (prosfory, pisanki, w tym imitującym pisanki Faberge) uzupełniono o płaszczanicę. Nazwa ta oznacza całun i jest kawałkiem prostokątnego, białego płótna na którym namalowano, lub teraz częściej, wydrukowano postać Chrystusa zdjętego z Krzyża. W obramowanym bordiurą polu przedstawiony jest Chrystus w promienistym lub krzyżowym nimbie, z rękami skrzyżowanymi na piersiach, w peryzonium lub owinięty płótnem od pasa do stóp. Na płaszczanicy mogą też występować inne postaci: anioły, Matka Boska, św. Jan Ewangelista, dwie Marie, Józef z Arymatei i Nikodem, ponad to symbole słońca, księżyca i gwiazd.
Na bordiurze mogą pojawić się słowa wielkopiątkowego hymnu liturgicznego. Dawniejsze płaszczanice były dodatkowo bogato zdobione ręcznym haftem i aplikacjami. Współcześnie mamy do czynienia raczej z produkcją przemysłową. Taki też obiekt znajduje się obecnie na wystawie.
PME 57591,1 Fot. Edward Koprowski
Płaszczanica to ważny element obchodów Wielkiego Tygodnia i wielkanocnych kościoła prawosławnego. Podczas obrzędów Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty wystawiana jest w środkowej części cerkwi jako symboliczny Grób Pański, gdzie wierni oddają jej cześć pokłonami i ucałowaniem. Umieszczana jest zawsze tak, by głowa Chrystusa skierowana była na północ, a wierni podchodzili do niej od strony zachodniej.
Znawcy tematu uważają, że na pojawienie się już w XIV w. tego artefaktu w prawosławnej obrzędowości wielkanocnej wpływ miał kult Całunu Turyńskiego. Jednak obrzędy z użyciem płaszczanicy rozwinęły się w pełni dopiero w wieku XIX. Obok wspomnianego już oddawania czci, należy do nich trzykrotna procesja wokół kościoła, w trakcie której płaszczanica umieszczana jest jak baldachimem nad kapłanem niosącym ewangeliarz. Przed nim kroczą ministranci ze świecami i diakon z kadzielnicą. Wniesiona do świątyni płaszczanica pozostaje w niej aż do święta Wniebowstąpienia.
Podcast:
Autorka: dr Justyna Laskowska – Otwinowska
Post scriptum
W kościele prawosławnym używa się też płaszczanicy z wizerunkiem Matki Boskiej. Związana jest ona w z kolei z liturgią Zaśnięcia Matki Boskiej. Muzeum nasze zrealizowało wraz z Wikipedią projekt zatytułowany „Rok obrzędowy z Wikipedią”, w ramach którego wykonany został film zatytułowany „Cerkiew uspieńska w Dubinach”, prezentujący liturgię i sposób obchodzenia się z płaszczanicą Matki Boskiej.