„Zośka” Sophia Loren, „Zośka” Sophie Marcau to najbardziej znane współczesne Zośki. Zofia to też od kilku lat bardzo popularne imię żeńskie, które zajmuje trzecie (np. w roku 2018), czwarte lub kolejne miejsca w rankingu najpopularniejszych imion. Lecz w tych dniach najważniejsza Zośka to ta „zimna”, z 15 maja. To również najczęściej wybierany termin obchodzenia imienin przez Zofie. W ostatnim roku pożegnaliśmy jedną z ważniejszych dla polskiej etnologii posiadaczek tego imienia – prof. Zofię Sokolewicz. Była ona wieloletnim pracownikiem obecnego Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, kierowała nim w latach 1973-1999.
św. Zofia z córkami, Władysław Walczak, ok. 1968 r., Zakopane, PME 33615, Fot K. Wodecka
Dlaczego Zośka jest „zimna” ?
Po tzw. trzech „zimnych ogrodnikach”, którzy mają poświęcone im dni: Pankracy − 12 maja, Serwacy − 13 maja, Bonifacy − 14 maja, nadchodzi „zimna Zośka”. Tak określane jest przez meteorologów zjawisko klimatyczne, które występuje w Europie Środkowej, również w Polsce. Przypada ono w połowie maja, kiedy po okresie utrzymywania się wyżu barycznego zaczyna pojawiać się niż, który przynosi zimne, polarne powietrze wraz z przymrozkami. Po „zimnej Zośce” najczęściej następuje poprawa pogody i temperatura zaczyna wzrastać.
Mimo iż Ogrodnicy przynoszą deszcze, ochłodzenie, przymrozki albo sporadycznie opady śniegu to do nich, a nie do św. Zofii kierowane są modlitwy o obfite zbiory. Św. Zofia wzywana jest w przypadku szkód wyrządzonych przez przymrozki, aby uchroniła rośliny przed zimnem i przemarznięciem. Św. Zofia stała się też bohaterką przysłów związanych z pogodą: „Na świętą Zofiję deszcz po polach bije”, „Święta Zofija kwiaty rozwija”, „Dla świętej Zosi kłos się podnosi”.
św. Zofia z córkami, Ewelina Pęksowa, 1973, Zakopane, PME 36663 Fot. E. Koprowski oraz św. Zofia z córkami, Bronisław Bednarz, ok. 1980 r. XX w.,Szaflary, Podhale, PME 43370,1 Fot. E. Koprowski
Trzy Zofie
Święte Zofie są dwie. Pierwsza, dziewica zwana też Zofią z Rzymu (i według tradycji to ta jest „zimną Zośką”, ponieważ jej wspomnienie kościół katolicki obchodzi tego dnia) należała ona do grupy męczenników i poniosła śmierć około roku 303.
Druga św. Zofia, bardziej znana i mylona ze św. Zofią z Rzymu, żyła na przełomie I i II w. w Mediolanie lub także Rzymie (określana jest jako św. Rzymska, Rzymianka lub św. Zofia z Mediolaniu). Jej trzy córki, noszące imiona: Fides, Spes, Caritas (podawane w wersji łacińskiej) lub Pistis, Elpis i Agape (w języku starogreckim) czyli Wiara, Nadzieja i Miłość, poniosły męczeńską śmierć za wiarę. Według jednej wersji przebiegu wydarzeń dziewczęta zmarły razem z matką, zaś według drugiej – Zofia zmarła z żalu na ich grobie. Ich imiona są szczególnie popularne w Rosji (Wiera, Nadieżda i Lubow) i Bułgarii (Wiara, Nadeżda i Lubow) oraz w krajach anglosaskich (Faith, Hope i Charity). Kult tych czterech męczennic trwał w Kościele katolickim od ich śmierci. Upowszechnił się jednak, gdy cesarz Konstantyn w IV wieku wybudował w Konstantynopolu wspaniałą świątynię pod wezwaniem św. Zofii, znaną jako bazylikę Hagia Sophia.
Św. Zofia z córkami, Marianna Wiśnios, l. 90.XX w., Rataje, woj. świętokrzyskie, PME 57479,1 Fot. E. Koprowski oraz św. Zofia z córkami, Maciej Kostrycki, 1901-1925, drzeworyt-odbitka, Płazów, woj. podkarpackie, PME 31475, Fot. E. Koprowski
Zofia oznacza w języku łacińskim „bożą mądrość”, a ikonografia chrześcijańska przedstawia św. Zofię z księgą – na znak mądrości, którą posiadła. Prawie zawsze przedstawiana jest razem z trzema córkami, często mają one miecze, co ma obrazować śmierć przez ścięcie. Czasami ukazywana jest także z księgą i gałęzią palmową, która jest atrybutem św. Zofii męczennicy z Rzymu. Jej wspomnienie przypada 30 września, a razem z córkami 1 sierpnia. W średniowiecznej Europie były odprawiane tak zwane „msze św. Zofii”, podczas których wierni prosili Zofię o wstawiennictwo i uwolnienie od biedy, ubóstwa i chorób.
W zbiorach PME znajdują się wyłącznie przedstawienia św. Zofii z trzema córkami, wykonane w różnych technikach (drzeworyty, obrazy na szkle, rzeźba ceramiczna). Mimo iż to ta druga, św. Zofia z Rzymu, utożsamiana była z ludowym kalendarzem rolniczym i prognozami pogody, artefaktów z jej wizerunkiem brak w naszej kolekcji.
Najmniej znana jest Zofia Czeska, polska błogosławiona, założycielka Zgromadzenia Sióstr Ofiarowania (prezentek), żyjąca w Krakowie w latach 1584-1650. Jej wspomnienie przypada także 15 maja.
Grać w zośkę
Dlaczego Zośką określana jest gra zręcznościowa „w Zośkę” ? Etymologicznie pochodzi (wg Wikipedii) od kałmuckiego określenia nazwy monety ‘zōs’, powiązanej z rosyjską nazwą gry ‘zos-ka’, a następnie skojarzone z imieniem „Zośka”. Polegała ona na podbijaniu nogami lotki wykonanej z pęczka kolorowej włóczki obciążonego ołowianym krążkiem. W Polsce gra znana była już przed II wojną św. Polegała na tym, że grupka mężczyzn ustawiała się w kółku, podbijając ‘zośkę’, dopóki nie upadła na ziemię. Była ona popularna w tej postaci jeszcze w latach 50. i na początku lat 60. XX w. Już jako footbag, powróciła na początku XXI wieku. Zaczęto organizować wówczas międzynarodowe zawody mi.in Wilanów Cup w Wilanowie.
Jakie jeszcze Zosie, Zofie, Zośki…
Z historii II Wojny Światowej znany jest powszechnie Batalion żołnierzy Armii Krajowej, członków Szarych Szeregów i Związku Harcerstwa Polskiego -„Zośka”, który od roku 1943 brał udział w akcjach sabotażowo-dywersyjnych, a później w Powstaniu Warszawskim. Popularne przysłowie mówi, że „Każda Zosia dobra gosposia” z wiersza Juliana Tuwima, wiemy, że „Zosia to samosia”. W języku greckim ‘sophia’ to mądrość, a w księdze imion można przeczytać, że osoby noszące to imię są „zaradne, pracowite, rozsądne, elokwentne, energiczne, mają pomysłów i mocno zaznaczają swą obecność w świecie”. Przypisanie takich pozytywnie wartościowanych cech sprawia, że obecność Sophii, Zofii, Sonii jest i w życiu, i w kulturze widzialna. Wystarczy wspomnieć także film „Wybór Zofii” (reż. Alan Pakula, 1982), na podstawie książki Wiliama Styrtona (1979).
Autorka: Małgorzata Jaszczołt , PME.
www.folkwoodcuts.eu/kalendarz/swieta-zofia-15-maja.html
zyciorysy.info/sw-zofia/
www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/2019/05/17/swieta-zofia-patronka-ludzi-madrych/
oczamiduszy.pl/swieta-zofia-rzymianka/https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awi%C4%99ta_Zofia
pl.wikipedia.org/wiki/Zofia_(m%C4%99czennica_rzymska)
pl.wikipedia.org/wiki/Zofia_Czeska
pl.wikipedia.org/wiki/Zo%C5%9Bka_(gra)
warszawa.naszemiasto.pl/tag/zawody-gry-w-zoske
warszawa.naszemiasto.pl/mistrzostwa-swiata-w-footbagu-w-sieci-pojawil-sie-teaser-z/ar/c2-2806048
www.batalionzoska.pl/batalion/biogramy/
pl.wikipedia.org/wiki/Batalion_%E2%80%9EZo%C5%9Bka%E2%80%9D
www.ksiegaimion.com/zofia