Film „Wyrób sit”, został zrealizowany w roku 1976 w niewielkiej wsi Janowszczyzna pod Sokółką. Film został zaprezentowany w Szkole Podstawowej z oddziałami Integracyjnymi w Janowszczyźnie, w dniu 25 października 2018 roku.
W latach 70. XX w. wytwarzaniem sit zajmowało się w tej miejscowości kilku sitarzy, a Janowszczyzna znana była z ich wyrobu. Sita sprzedawane były głównie na poniedziałkowym targu w Sokółce. Wtedy wielu jeszcze mieszkańców wsi zajmowało się rolnictwem w sposób tradycyjny i ciągle było zapotrzebowanie na tradycyjne narzędzia do przetwarzania płodów rolnych, stąd też i na sita, które służyły do oczyszczania zboża i przesiewania mąki.
Film „Wyrób sit” pokazuje zarówno proces ich wyrobu, jak również sprawnie działającą patriarchalną rodzinę, pracującą zgodnie z tradycyjnym podziałem ról: mężem zajmującym się cięższą obróbką drewna i żoną, która tka na krosienkach siatkę do sit. W tle widać także „pracujące” dzieci: starsze opiekujące się młodszym rodzeństwem. W muzealnych filmach dzieci pojawiają się stosunkowo często. Nie „wyganiano” ich z filmowego planu. Zostały sfilmowane, bo towarzyszyły często przy pracy swoich rodziców lub dziadków. Ich obecność jest naturalna, niewymuszona, niereżyserowana, podobnie jak to ma miejsce w przypadku filmu etnograficznego, który może być zapisem określonego procederu. Jak mówi Krzysztof Chojnacki w filmie „Etnograf i film”: Ten proces się dział. My go tylko filmowaliśmy. Początkowo zgodnie ze sztuką filmową pisano scenariusz i scenopis, ale to się według niego nie sprawdzało w warunkach wiejskich, w których pojawienie się filmowców w sposób znaczny ingerowało w codzienne życie rodziny.
Dzisiaj, dzięki temu filmowi można prześledzić cały proces wytwarzania sit. Janowszczańskie sita były wykonywane z sosnowych łubów, które najpierw łupano, a następnie wyginano przez wałki na tzw. folowni – przy tej czynności występuje Stanisław Łukaszewicz. Kobiety, a tutaj żona – Felicja Łukaszewicz tka na krosienkach siatkę z łyka, którą później jej mąż oprawi z obręczą. I tego już na filmie – który urywa się w niespodziewanym momencie nie widać. Jest niedopowiedziany, niedokończony, bez tej ostatniej fazy… Na filmach nie ma też widoków wsi, gospodarstw, szerszych planów i kontekstów. Te zapisy koncentrują się na tym o czym opowiadają: o wyrobie sit, duh, niecek, cierlic, ceramicznych naczyń… Chojnacki mówi (rozmowa z M.J.), że wtedy „wszystko było <normalne>” – wieś i tamten świat, który później tak szybko przeszedł transformację. Dlatego nie został dostatecznie zarejestrowany, (dodając jeszcze prozaiczne kłopoty z taśmą filmową, którą należało bardzo oszczędnie dysponować ze względu na jej brak w muzeum). A przeszłość zawsze pozostaje w urywkach, stop klatkach, wyimkach, fragmentach… nigdy nie możemy mieć jej w 100 proc.
W Janowszczyźnie nie znalazła się rodzina wytwarzających sita Łukaszewiczów. W ich dawnym domu nikt już nie mieszka. Nikomu nie pozostały sita z ich warsztatu. Jedyne znajdują się w zbiorach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, jako ślad dawnej świetności Janowszczyzny w tej dziedzinie i rodziny Łukaszewiczów.
Autorka wpisu: Małgorzata Jaszczołt. Fot. archiwalne: U. Gmachowska. Fot. współczesne: B. Fidrych.
Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury i budżetu Samorządu Województwa Mazowieckiego.