Antropologia wypracowała już pewien zestaw klasycznych pojęć i interpretacji odnośnie epidemii. Należą do nich spostrzeżenia Jeana Delumeau, wspominanego w poprzedniej części naszej „Biblioteki zarazy”. Wyodrębnił on kilka podstawowych, symbolicznych figur towarzyszących opisowi tej „wielkiej postaci dawnej historii”, jak epidemię nazwał przywołany Delumeau Bartolome Bennassari. Były to: nieopanowany ogień, sypiące się na ludzi strzały oraz artystycznie opracowana nagłość i nieuchronności zjawiska. Alegorie malarskie stosujące taką symbolikę były niegdyś równie liczne, jak współcześnie nieustannie wykorzystywany we wszystkich mediach mikroskopowy obraz wirusa SARS-CoV-2. O fenomenie obecności tego wyobrażenia pisze krytyczka sztuki Maria Poprzęcka na stronach Dwutygodnikaii. Wspominane przeze mnie, w poprzednich artykułach z tej serii, współczesne murale i memy kształtują folklor zarazy podobnie jak symbole opisywane przez Delumeau i Poprzęcką. Zachętą do ich studiowania są refleksje Marii Małanicz-Przybylskiej, które znajdujemy w dwóch publikacjach wymienionych na stronie Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiegoiii.
Również rytuały, obszar zainteresowania antropologii od jej zarania w formie wczesnej etnografii, zostały objęte obserwacją naukową w tej niecodziennej sytuacji. Funkcje rytuałów, towarzyszących cyklowi życia jednostek i grup ludzkich, zostały rozpoznane w nauce jako umacniające poczucie stabilności i sensu. Trudno jest nam z nich rezygnować – niektóre po prostu muszą się odbyć bez względu na sytuację zewnętrzną. Dlatego ja, w tym roku, wymieniłam koszyczki ze świątecznymi smakołykami ze swoją rodziną w Wielkanocną Niedzielę w sposób niezwykły: pozostawiając i odbierając je w specjalnie na ten cel otwartym samochodzie. Swoje spostrzeżenia na temat rytuałów w czasie pandemii opisuje, także między innymi Dimitris Xygalatas, antropolog z University of Connecticutiv.
Niektóre rytuały stały się obiektami humorystycznych przekształceń folkloru internetowego:
https://wspolczesna.pl/nowe-memy-na-wielkanoc-z-koronawirusem-i-kwarantanna-w-tle-zobacz-najlepsze-wielkanocne-memy-19042020/ga/c1-14902027/zd/42822911
Ujęcie granicy przeżycia, wykluczenia i izolacji, wytwarzanie się pierwotnej i społecznej wspólnotowości wobec zagrożenia w miejsce ujętej normami struktury społecznej, omówił w kontekście kwarantanny prof. Waldemar Kuligowski w samych początkach pandemiiv.
Jednak najpełniejszym, jak dotąd, polskim opracowaniem dotyczącym kulturowych kontekstów zarazy pozostaje nadal książka Moniki Sznajdermam „Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS”. Wydana po raz pierwszy 1994 roku doczekała się właśnie reedycji w formie ebooka w wydawnictwie Czarne. W przedmowie do pierwszego wydania autorka pisze: „ Zaraza jest w życiu zarówno jednostek, jak i zbiorowości, sytuacją szczególną; jak powiedziałby Jaspers – graniczną. Jako stały element mitologicznego scenariusza towarzyszy wszelkim kryzysom, katastrofom i przełomom dziejowym. Jest znakiem końca świata.(…) sposób jej doświadczania zdradza według mnie istotne podobieństwa do przeżyć par excellence religijnych; należy do kręgu rzeczywistości sakralnej (…)”. Szeroko pojęte doświadczenie sacrum w kulturze – oto naturalne środowisko fenomenu zarazy; i to właśnie sakralne odniesienie powracać będzie na stronach tej książki”vi.
Monika Sznajderman analizuje zjawisko zarazy również w kategorii plagi, zwracając uwagę na takie znaczenia tego słowa jak: uderzenie, cios, kara czy klęska. Wszystkie te określenia interpretować można jako zsyłane z zewnątrz nieszczęście. W kolejnych rozdziałach czytelnik znajduje rozważania dotyczące podobieństw pomiędzy wyobrażeniem zarazy, a symboliczną strukturą obrazu zaświatów, przy jednoczesnym, charakterystycznym dla kontaktu z sacrum, specyficznie świątecznym jej charakterze. Do badań autorka wykorzystuje bardzo szeroki wachlarz źródeł: relacje historyczne, baśnie, legendy i mity, kroniki, obrzędy ludowe, naukowe rozważania lekarzy. Wreszcie, książka ta przywołuje wiele interesujących informacji bibliograficznych o polskich, etnograficznych i historycznych źródłach wiedzy na temat zarazyvii. Więcej informacji o książce można znaleźć na facebooku Wydawnictwa Czarne w transmisji na żywo z dnia 14.04.2020 roku.
Autorka: dr Justyna Laskowska-Otwinowska, PME
i Jean Delumeau, Strach w kulturze Zachodu, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1986, s. 97.
ii Maria Poprzęcka, Na oko: Imaginarium zarazy,
https://www.dwutygodnik.com/artykul/8823-na-oko-imaginarium-zarazy.html
ii Maria Małanicz-Przybylska, Folklor w czasach zarazy, Polskiej Radio II, https://www.polskieradio.pl/377/7415/Artykul/2467235,Folklor-w-czasach-zarazy;
vi Rozmowa Piotra Kędziorka z Marią Małanicz-Przybylską i Hubertem Wiercińskim, Lęk, sytuacje kryzysowe i …folklor, Polskie Radio 2, hIIttps://www.polskieradio.pl/8/194/Artykul/2472882
v Dimitris Xygalatas, Explaining the Emergence of Coronavirus Rituals. An anthropologist illuminates how both old and new rituals can provide a sense of comfort during times of uncertainty.
https://www.sapiens.org/culture/coronavirus-rituals/?fbclid=IwAR2cs6TPYoZIdlJEPzEcArY- 4ewNFwu_BAT288o5E_ThhW96n7Fbwmoivlg
vi Waldemar Kuligowski, Kwarantanna jako rytuał przejścia, https://www.youtube.com/watch?v=FfHx5eUg-6k&fbclid=IwAR0CxWGhZ-_BBIN9zuT26IuyB2cd1CUPZcazUBOsNrCsMhkf7yWKLIHMceQ
vii Monika Sznajderman, Zaraza. Mitologia dżumy, cholery i AIDS, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2020, Wstęp. Użyte za zgoda autorki.
Rozmowa Mikołaja Lizuta z Moniką Sznajderman, Jak zmieniło się postrzeganie zarazy na przestrzeni lat, Radio TOK FM, https://audycje.tokfm.pl/podcast/89070,Jak-zmienialo-sie-postrzeganie-zarazy-na-przestrzeni-lat?fbclid=IwAR3HUZ-m4v3uIcazAY8XGy_WYhR5UmHVwmxNN534FL5oRTYImvVbsPRoN5M