Kaszёbsczi wёsziwk

Wёsziwk to w języku Kaszubów haft. Niedawno byłam w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach i zachwyciłam się pokazanymi tam kaszubskimi, starymi i współczesnymi haftami. Historia tego haftu sięga odległych czasów i jest niezwykle ciekawa. Haft to sposób ozdabiania tkanin polegający na wyszywaniu na materiale wzorów za pomocą igły i nici. Jest znany od czasów starożytnych. W Europie szczególnego znaczenia nabrał w czasach średniowiecza. Ceniono go na równi z malarstwem. Zajmowały się nim przede wszystkim kobiety. Początkowo tylko na królewskich, książęcych, rycerskich dworach i w klasztorach żeńskich. Z czasem stał się ulubionym zajęciem kobiet zarówno bogatych jak i biednych, które ozdabiały chusty, serwety i różne części ubrań. W ten sposób haft trafił na stroje ludowe. Najpierw były to proste zdobienia, które z czasem przekształciły się w zupełnie wyjątkowe dekoracje ozdabiające kobiece fartuchy, kiecki, koszule, chusty, męskie kołnierzyki, mankiety, sukmany, spodnie.

Historia kaszubskiego haftu związana jest z dwoma żeńskimi klasztorami, norbertanek z Żukowa i benedyktynek z Żarnowca. Mniszki przybyły do Żukowa i Żarnowca na początku XIII wieku. W klasztorach założyły szkołę dla bogatych mieszczańskich i szlacheckich córek, w  których uczono jak prowadzić dom, prawd wiary, rachunków i sztuki wyszywania. Pod kierunkiem sióstr dziewczęta ozdabiały szaty liturgiczne: ornaty, stuły czy kobiece czepce. Hafty wykonywane były złotą i srebrną (metalową) nicią. Stąd wzięła się nazwa tych czepców – złotnice lub złotogłowie. Był to także najpiękniejszy element odświętnego stroju Kaszubek. Wykonywano je z aksamitu, brokatu oraz tafty i ozdabiano motywami roślinnymi: tulipanami, stokrotkami, owocami granatu i palmetami, czyli stylizowanymi liśćmi palmy. Na taki czepiec mogły sobie pozwolić tylko zamożne kobiety, ponieważ wartość takiego nakrycia głowy często przewyższała wartość krowy. Uboższe kobiety nosiły czepce gładkie lub pokryte haftem z nici jedwabnych. Klasztory przestały istnieć w pierwszej połowie XIX wieku. Ostatnie mniszki z Żukowa przekazały miejscowym kobietom tajemnice klasztornego haftu i po wielu, wielu latach z wyrósł z niego haft kaszubski.

Współczesny haft kaszubski jest wielobarwny  i został stworzony przez Teodorę Gulgowską na początku XX wieku. Teodora wraz z mężem Izydorem Gulgowskim zamieszkała we Wdzydzach Kiszewskich, gdzie w 1906 roku otworzyli pierwszy w Polsce skansen. Teodora była z wykształcenia malarką. Zainspirowana klasztornymi haftami i motywami na różnych przedmiotach sprowadzanych przez Izydora do ich Muzeum: obrazach, kaflach, meblach, ceramice, stworzyła własny haft. Wyszywane przez nią motywy, szybko stały się tak popularne, że postanowiła zorganizować kurs hafciarski dla miejscowych dziewcząt. Uważała, że będzie to również dla nich szansa na dodatkowy zarobek. Zgromadziła wokół siebie ponad sto kobiet. Kursantki uczyły się ściegów, kompozycji i kolorystyki haftów. Ozdabiały obrusy, serwety, narzuty, poduszki. Używano białego lub szarego, lnianego lub bawełnianego płótna i kolorowej muliny. Z czasem te najzdolniejsze stały się twórczyniami nowych ośrodków hafciarskich rozsianych po całych Kaszubach. Ośrodki te noszą nazwę szkół haftu kaszubskiego. Obecnie jest ich dziesięć. Nazwy pochodzą od miejscowości lub regionu gdzie powstały, wdzydzka od Wdzydz, żukowska od Żukowa, borowiacka od Borów Tucholskich. Szkoły różni kolorystyka wzorów i stosowane motywy. Najstarsza szkoła wdzydzka jest najbardziej kolorowa, może występować tutaj ponad dziesięć kolorów – odcienie żółci, odcienie niebieskiego, pomarańczowy, różowy, czerwony, bordowy, brązowy i czarny. W pozostałych szkołach paleta barw jest mniejsza i stała. Jest to siedem podstawowych kolorów. Chabrowy, który jest kolorem jezior, niebieski oznacza niebo, granatowy – morze, żółty –  słońce, zielony – kaszubskie lasy, czerwony – krew, którą każdy Kaszub jest gotowy przelać w obronie swojej  ojczyzny i czarny – kolor ziemi.

Poniżej znajduje się haft kwiatowy, a jego motywami są tulipany, niezapominajki, chabry, palmety, róże, liść ostu. Można zobaczyć także pszczółkę, wisienkę na wąsie, ptasi dziobek, rozetę. Spróbujcie rozpoznać jakie motywy zastosowała hafciarka w swojej pracy.

Pokolorujcie przygotowany wzór haftu używając siedmiu kaszubskich kolorów.

Zabawcie się w hafciarki i hafciarzy (byli i są również hafciarze!). Podstawowymi narzędziami do haftowania są igły i nici (mulina) oraz tamborki, które służą do naciągania materiału (płótno lniane lub bawełniane, niezbyt gęsto tkane). Wzór, który chcemy haftować trzeba przekalkować przy pomocy kalki maszynowej na materiał lub zrobić własny. Oto kilka ściegów jakimi wyszywa się na Kaszubach: (1) sznureczek, (2) atłasek prosty, (3) atłasek skośny, (4) łańcuszek.

Tekst:  Elżbieta Marczak
Grafiki i wzory ściegów: Anna Wielechowska – Olszak