W 2024 roku Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie rozpoczęło projekt „Utracona kolekcja. Badania na rzecz odtworzenia przedwojennego inwentarza Muzeum Etnograficznego w Warszawie”. Badania dofinansowane są ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzącego z Funduszu Promocji Kultury w ramach programu „Badanie polskich strat wojennych” oraz Samorządu Województwa Mazowieckiego w ramach umowy W/UMWM-UU/UM/KP/6245/2024 z dn. 24.07.2024 r.
W ramach zadania, zaplanowanego na lata 2024-2025, zespół projektowy PME, liczący 9 osób, prowadzi badania dotyczące odtworzenia przedwojennego inwentarza zbiorów, a zarazem opracowania strat wojennych jednej z najważniejszych polskich kolekcji etnograficznych, która znajdowała się w zasobach warszawskiego Muzeum Etnograficznego w latach 1888-1945. Od stycznia 2024 r. rozpoczęliśmy kwerendy w archiwach krajowych, muzeach, w archiwach instytucji naukowych. Tym samym kompletujemy rozproszoną dokumentację archiwalną dotyczącą historii Muzeum, jego przedwojennych zbiorów i ich darczyńców. Pozyskane materiały digitalizujemy i opracowujemy. Działania te umożliwiają nam stworzenie bazy danych utraconych w trakcie wojny muzealiów a pośrednio rekonstrukcję przedwojennego inwentarza. Zgromadzone w ten sposób materiały będą stanowić dla nas punkt wyjścia do wypracowania dobrych praktyk w zakresie badań proweniencyjnych.
W październiku 2025 r. projekt zakończymy konferencją „Nieopowiedziane historie. Utracone – odzyskane kolekcje muzeów etnograficznych”, w trakcie której zaprezentujemy wynik naszych badań. Ponieważ projekt ukierunkowany jest na straty w dziedzinie muzealnictwa etnograficznego, dlatego będzie nam niezmiernie miło gościć prelegentów z muzeów o tym właśnie profilu.
Dlaczego podjęliśmy ten temat?
We wrześniu 1939 r. muzealna kolekcja liczyła ok. 30 000 zbiorów pochodzących z terenów Polski, krajów Europy oraz Azji, Afryki, Ameryki Północnej i Południowej, Australii i Oceanii i była to, jedna z najbardziej reprezentatywnych kolekcji etnograficznych w kraju. W wyniku wojennej zawieruchy cały zbiór Muzeum łącznie z inwentarzami i zbiorami ikonograficznymi uległ zniszczeniu, grabieży lub rozproszeniu.
Przez lata Pracownicy i Pracowniczki PME prowadzili badania proweniencyjne dotyczące zbiorów Muzeum a także historii instytucji. Szczątkowo znajdowane informacje pozwalały tylko w niewielkim stopniu uzupełnić luki w naszej wiedzy. Na szczęście niektóre dane były na tyle istotne, że postanowiliśmy podjąć kolejną próbę. Tym razem podeszliśmy do zadania w sposób dogłębny i całościowy – w ramach programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Badanie polskich strat wojennych”.
Jest to zatem pierwsze tak szeroko zakrojone działanie w naszej instytucji mające na celu przebadanie procesu budowania kolekcji muzealnej przed wojną i jej utraty w trakcie.
Cele projektu:
- pozyskanie materiałów archiwalnych, ikonograficznych oraz publikacji dotyczących historii Muzeum i jego kolekcji z lat 1888-1945, tj. począwszy od daty założenia Muzeum do zakończenia II wojny światowej
- digitalizacja pozyskanych materiałów
- stworzenie kompleksowej bazy danych poprzez skompletowanie rozproszonej dokumentacji archiwalnej dotyczącej historii Muzeum
- odtworzenie przedwojennego inwentarza
Zadania w ramach projektu (2024):
- kwerendy w archiwach krajowych, muzeach, w archiwach instytucji naukowych – wysłaliśmy zapytania, poprosiliśmy o konsultacje i wykonaliśmy kwerendy w następujących instytucjach:
Archiwum Akt Nowych
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie
Archiwum Państwowe w Poznaniu
Archiwum Polskiej Akademii Nauk (Warszawa, Poznań)
Archiwum Instytutu Etnologii i Antropologii Uniwersytetu w Łodzi
Archiwum Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Archiwum Zakładowe Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie
Biblioteka m.st. Warszawy – Czytelnia Starych Druków i Rękopisów
Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny
Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi
Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie
Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie
Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie
Muzeum Narodowe w Krakowie
Muzeum Narodowe w Warszawie
Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej
Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałbińskiego w Zakopanem
Muzeum Ziemi Sądeckiej w Nowym Sączu
Polska Akademia Nauk Biblioteka Kórnicka
- kwerendy w zasobach cyfrowych:
CRISPA – biblioteka cyfrowa Uniwersytety Warszawskiego
Cyfrowe Archiwum im. Józefa Burszty
Cyfrowe Muzeum Narodowe w Warszawie
Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa
Internet Archive (archive.org)
Łódzka Regionalna Biblioteka Cyfrowa
Małopolska Biblioteka Cyfrowa
Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa
Narodowe Archiwum Cyfrowe
Polona.pl
Staatliche Museen zu Berlin
- badanie spuścizn: m.in: Eugeniusza Frankowskiego, Marii Frankowskiej, Janiny Tuwan, Tadeusza Dziekońskiego, Jana Żołny Manugiewicza i innych osób związanych z Muzeum a także wspólnej historii Muzeum Etnograficznego oraz Muzeum Przemysłu i Rolnictwa i osób z nim związanych, m.in. Józefa Leskiego oraz Stanisława Leśniowskiego;
- kwerendy w zakresie korespondencji pracowników Muzeum Etnograficznego z lat 1888-1945 a także korespondencji powojennej (1945-1955)
- opracowanie pozyskanego materiału
- szkolenie dla pracowników muzeów etnograficznych
W dniu 22 listopada 2024 roku zorganizujemy szkolenie dla zaproszonych przedstawicieli muzeów lub oddziałów muzeów o charakterze zbiorów etnograficznych. Głównym celem szkolenia będzie wymiana doświadczeń muzealników w zakresie badań proweniencyjnych kolekcji etnograficznych, sposobów docierania do materiałów źródłowych i poszukiwania strat. Głosy specjalistów z różnych środowisk badawczych umożliwią przekazanie różnorodnych doświadczeń i perspektyw, a także wymianę opinii i dyskusję. Dalekosiężnym celem będzie wzmocnienie wśród pracowników muzeów przeświadczenia o istotności badań dotyczących pochodzenia obiektów.
W jakim punkcie badań jesteśmy teraz?
- spisaliśmy ok. 487 pozycji inwentarzowych, wśród których znajduje się wiele wpisów grupowych. Łącznie daje to przybliżoną liczbę ponad20 700 obiektów. Uwzględniając fakt, że wpisy mogą zawierać duplikujące się obiekty, szacujemy, że stanowi to ponad połowę całkowitej objętości przedwojennego inwentarza
- skierowaliśmy zapytania w sprawie kwerend do 19 instytucji, z czego – z racji wskazanego do badań materiału – łącznie wykonaliśmy 16 kwerend w różnych instytucjach na terenie Polski
- przejrzeliśmy ok. 400 różnych publikacji, z czego zgromadziliśmy 134 publikacje zarówno przed jak i powojenne. Znajdują się w nich informacje nt. historii Muzeum, jego kolekcji i ich darczyńców oraz takie, które pozwalają na uzupełnienie wiedzy dotyczącej przedwojennego inwentarza
- w zasobach PME przejrzeliśmy ok. 1600 materiałów ikonograficznych, z czego zeskanowaliśmy 118 (785 skanów). Przedstawiają one fragmenty sal wystawienniczych i zbiorów Muzeum Etnograficznego a także poszczególnych obiektów i ich elementów (np. hafty)
- w ramach wszystkich przeprowadzonych kwerend przejrzeliśmy ok. 4000 jednostek archiwalnych, 10 teczek wystaw
- łącznie ok. 15 metrów bieżących akt
Zadania w ramach projektu (2025):
W 2025 r. będziemy kontynuować projekt, w ramach którego zaplanowaliśmy następujące działania:
- kwerendy w archiwach stacjonarnych i cyfrowych w Polsce i za granicą
- kwerendy w muzeach zagranicznych (Niemcy)
- digitalizację pozyskanego materiału
- opracowanie pozyskanego materiału
Projekt PME zaprezentujemy podczas planowanej w siedzibie Muzeum konferencji „Nieopowiedziane historie. Utracone – odzyskane kolekcje muzeów etnograficznych”. Temat konferencji poświęcimy przede wszystkim stratom etnograficznym, tematowi niezwykle rzadko podejmowanym na forum publicznym. Położenie akcentu na kolekcje etnograficzne powodowany jest potrzebą wymiany doświadczeń i dyskusji na temat strat wojennych i restytucji właśnie w tej dziedzinie. Celem konferencji będzie zatem zwrócenie uwagi, że nie tylko obiekty z kategorii sztuk pięknych zasługują na szeroko zakrojone działania badawcze, również obiekty etnograficzne stanowią część dziedzictwa polskiego muzealnictwa.
Ostatnim działaniem będzie podsumowanie i opracowanie sprawozdania z projektu, dostępnego na stronie PME.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, w ramach programu „Badanie polskich strat wojennych” oraz ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego.
