Dzban – to jedna z tych rzeczy, których w muzeum etnograficznym jest naprawdę dużo. Dzbany są rzeczą zdecydowanie bliską człowiekowi, między innymi dla tego, że jako formy ceramiczne wytwarzane są od tysięcy lat.
fot. Przemysław Walczak
Forma dzbana należy do tych „idealnych”, występujących w różnych częściach świata, które mogą ulegać jedynie modyfikacjom wysokości, szerokości czy kształtu ścianki. Dzbanek do dzisiaj przedmiot codziennego użytku, przydatny do przechowywania i podawania różnych płynów: wody, wina, napojów, a bardziej zdobny spełniający w mieszkaniu funkcję dekoracyjną.
fot. Przemysław Walczak
Liczba dzbanów zgromadzonych w magazynach Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie (932 obiekty określone jako „dzban” i „dzbanek”) pokazuje, jak ta forma może dominować w muzeum. Ale patrząc na nie szerzej, dzbanów jest w muzealnych zakamarkach jeszcze więcej. Występują przecież nie tylko jako naczynia ceramiczne, ale również wyplecione z korzenia, co ciekawe również nadające się do przenoszenia wody. W kolekcjach znaleźć można także wielkanocne „dzbanuszki-wydmuszki”, niegdyś tworzone i ozdabiane z wielkim pietyzmem, a dziś wykonywane nierzadko przez dzieci w ramach zajęć plastycznych w okresie wielkanocnym.
Etnograf może przytoczyć formalną definicję „Dzban – naczynie o średnicy wylewu większej lub zbliżonej do średnicy dna, z uchem, niekiedy z wymodelowanym na krawędzi dziobkiem. Dzban tzw. bacowski posiada jednostronnie spłaszczony brzusiec, dostosowany do transportu mleka na plecach”.
Lecz każda rzecz, także dzbanek, może pełnić różne role i występować w różnych kontekstach. Dzban oczywiście w pierwszej chwili rozumiemy jako rodzaj wyrobu garncarskiego o zdefiniowanych cechach. Lecz jest on również przykładem wytwórczości określonego człowieka, który nieświadomie może zostawić na swoim wytworze ślady „lepszego” lub „gorszego dnia” w postaci choćby drobnych niedociągnięć.
fot. Przemysław Walczak
Dzban bywa również pamiątką zakupioną i przywiezioną z jakiejś miejscowości lub precjozum znalezionym na targu staroci. Jest w tej sytuacji pewną zdobyczą, lecz może być również rodzinną relikwią – dzbanem używanym przez mamę, babcię czy ciocię. Z trzeciej strony może być prezentem od kogoś – czasem potrzebnym bardziej, czasem mniej. Ostatecznie dzbanek często jest po prostu zwykłym dzbankiem, kupionym sklepie. w którym podajemy lemoniadę lub sok.
Od niedawna dzban może oznaczać jednak jeszcze coś innego. W roku 2018 w plebiscycie organizowanym przez Wydawnictwo Naukowe PWN słowo „dzban” zostało uznane młodzieżowym słowem roku. Wieloznaczność i bogactwo skojarzeń tego epitetu jest doprawdy imponująca, my jednak poprzestaniemy na wyjaśnieniu, że dzban w tym kontekście rozumiany jest najczęściej jako synonim pewnych określonych predyspozycji intelektualnych. Tym określeniem obdarzona może zostać również osoba, która w określonej sytuacji zachowa się niezgodnie z przyjętymi normami.
Badanie i szukanie kontekstów i związków człowieka z rzeczą jest dla etnografii interesujące. Rolą etnografa jest nie tylko formalny opis rzeczy, ale też zapis historii, działań oraz emocji z rzeczą związanych. Wówczas nawet „zwykły” dzbanek może się okazać nośnikiem niezwykłych treści…
Tekst ten dostępny jest w formie podcastu: https://spoti.fi/3Tcij3R
Autorka bloga: Małgorzata Jaszczołt