Co wspólnego ma chata z etnografią?
Chata, a alternatywnie także chałupa, to określenie wiejskiego drewnianego domu. Używane bywa także w mowie potocznej, jako określenie na mieszkanie. Ale nie tylko w ten sposób ten wiejski element przenika współcześnie do miast, ponieważ coraz bardziej popularne są rozmaite „Wiejskie chaty”, czyli jadłodajnie i restauracje z wiejskim jadłem. Lecz co ma wspólnego chata z etnografią?
Model chałupy lubelskiej z Bukowej; PME 28007; Fot. E. Koprowski
Chata jest oczywiście pojęciem mieszczącym się w szerszej kategorii, jaką jest wiejskie budownictwo. Nim z kolei, jako jednym z najbardziej rzucających się elementów kultury materialnej, podobnie jak całym zasobem materialnym mieszkańców wsi, zajmuje się klasyczna etnografia. Chaty wznoszone mogą być na wiele sposobów, podobnie jak zróżnicowane może być ich wykończenie i ewentualne zdobienia. Dla etnografów stwarza to możliwość określania na podstawie cech formalnych różnych dziedzin wytworów kultury materialnej podziałów regionalnych. Budownictwo zaś, zaraz obok stroju jest jedną z najważniejszych kategorii, w obrębie których szukać można tych charakterystycznych formalnych wyróżników.
Dzięki wszystkim tym różnicom na terenie Polski wydzielono kilkanaście typów budynków. Klasyfikacji tej dokonano ze względu wiele cech budynków. W ten sposób, obserwując układ wnętrza, określono typy wąsko i szerokofrontowe czy układy jedno-, półtora- lub dwutraktowe. Poddając zaś analizie drewniane ściany budynków wydzielono poszczególne ich konstrukcje: wieńcową czyli zrębową, sumikowo-łątkową, szkieletową czyli ryglową, szachulcową czy słupową. Zróżnicowane są również dachy – dwu i czterospadowe, kryte słomą lub gontem oraz sama architektura bryły. Są to typy związane z poszczególnymi regionami etnograficznymi w Polsce: m.in. Suwalszczyzną, Podlasiem, Lubelszczyzną, Kujawami, Warmią, Mazurami, czy w rejonie górskim – Podhalem, Orawą, Spiszem.
Chata kojarzy się z biednym wiejskim domkiem krytym strzechą i do pewnego stopnia tak jest, ponieważ wiejskie domy jeszcze w początkach XX wieku tak wyglądały. Obecnie takie chaty oglądać można głównie w muzeach na wolnym powietrzu, a w PME posiadamy kilka modeli chałup z kilku regionów w Polsce. Jest chata krakowska, lubelska, góralska, kujawska, południowomazowiecka, opoczyńska, kurpiowska, mazurska, lubelska. Posiadamy także cały sztafaż materialny, który mógł się we wnętrzu znaleźć, czyli elementy kanonicznego wyposażenia chat wiejskich, takie jak skrzynie wianne, elementy świętego kąta, półki, listwy, święte obrazy.
Zapraszamy więc do wizyty w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie i poszukiwania na naszych wystawach poszczególnych przedmiotów, które w chacie jej mieszkańcom były niezbędne.
Tekst ten dostępny jest w formie podcastu: https://spoti.fi/3TveAyS
Autorka bloga: Małgorzata Jaszczołt