27 maja minęło sto lat od jej ostatecznej decyzji. Życiorys Marii Antoniny Czaplickiej przewija się pomiędzy ważnymi ludźmi epoki: pedagożką Anielą Szycówną, Wacławem Nałkowskim z córką Zofią, Władysławem Orkanem, Janem Rembowskim oraz bardzo ważnymi, dla społeczeństwa polskiego u schyłku XIX wieku, warszawskimi instytucjami naukowymi. Emancypantka, podróżniczka, naukowczyni, wykładowczyni antropologii na Oksfordzie, znawczyni szamanizmu, socjalistka, pisarka, warszawianka. Urodziła się w 1884 roku na warszawskiej Starej Pradze w rodzinie post-szlacheckiej inteligencji.
Źródło: Magazyn „The Ladies Field 27”, strona 19, listopad 1915 r.
Maria Antonina Czaplicka była osobą o nienasyconym apetycie na wiedzę. Zdobywała ją w nielegalnych szkołach: Latającym Uniwersytecie i w Towarzystwie Kursów Naukowych. Za swojego mentora uważała Wacława Nałkowskiego, geografa, publicystę i literata. To on zainteresował ją „geografią człowieka”. W 1910 roku uzyskała stypendium zagraniczne z Kasy Mianowskiego. Tym sposobem znalazła się w London School of Economics and Political Science, gdzie spotkała Bronisława Malinowskiego. Studiowali antropologię rozumianą w Anglii nie tylko jako badanie fizyczne typów człowieka, lecz także jego kultury. W 1915 roku jako jedna z pierwszych kobiet w Europie uzyskała doktorat z antropologii. Bronisław Malinowski broni swój doktorat kilka miesięcy później.
Po studiach w Londynie przeniosła się do Oksfordu, gdzie studiowała w katedrze profesora Roberta Ranulpha Maretta. W tym czasie poznaje Franza Boasa oraz rosyjskich badaczy ludów Syberii Lwa Szternberga i Waldemara Jochelsona. Pod wpływem ich relacji z odbytej ekspedycji, Marett powierzył Marii Czaplickiej napisanie książki podsumowującej stan wiedzy na temat ludów syberyjskich. Tak powstało opracowanie “Aboriginal Siberia. A Study in Social Anthropology”. Zaproszono ją do grona Królewskiego Towarzystwa Antropologicznego.
Fotografie Marii Czaplickiej – zdjęcia z wyprawy na Syberię
Czaplickiej nie wystarcza praca teoretyczna. Organizuje wyprawę wzdłuż Jeniseju celem zbadania kultury Ewenków. W skład ekspedycji wchodzą: Dora Curtis- fotografka i malarka, Maud Haviland – ornitolożka i Amerykanin Henry Hall, – student antropologii. Wyruszają w maju 1914 roku. Cztery miesiące później wybucha Pierwsza Wojna Światowa. Dora Curtis i Maud Haviland wracają do Wielkiej Brytanii. Czaplicka z Hallem decydują się kontynuować wyprawę. To szalone przedsięwzięcie, mrozy dochodzą wówczas do minus 60 stopni Celsjusza. Opinie publiczną w Ameryce i Wielkiej Brytanii bulwersował jednak głównie fakt, że samotna kobieta z obcym mężczyzną będą biwakowali we wspólnym namiocie. Przemierzyli nieuczęszczany przez Europejczyków szlak do osad Ewenków. Podczas wyprawy Czaplicka zdobyła obfite materiały naukowe: wywiady, zdjęcia, obserwacje, eksponaty.
Maria Antonina Czaplicka i Henry Usher Hall, fot. Pitt Rivers Museum, University of Oxford
Rok później Czaplicka zostaje pierwszą kobietą zajmującą stanowisko wykładowcy w dziedzinie antropologii na Uniwersytecie Oksfordzkim. W tym czasie w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych wydaje „Mój rok na Syberii”. Książka otrzymuje bardzo pozytywne recenzje. Gdy wojna się kończy Czaplicka aktywnie walczy z nieprzyjazną Polsce propagandą; pisze artykuły o sytuacji w kraju, sztuce, nauce, o kobietach. Gdy z wojny wraca naukowiec, na którego etacie pracowała, traci posadę w Oksfordzie. Odwiedza Polskę poszukując pracy, spotyka się m.in. z Józefem Piłsudskim. Pod koniec 1919 roku na zaproszenie Boasa wyrusza do Stanów Zjednoczonych na cykl odczytów. Za swoją pracę naukową Maria Czaplicka zbiera liczne nagrody i wyróżnienia jednak żaden z uniwersytetów nie oferuje stałej posady. Przeszkodą jest płeć. Na krótko obejmuje stanowisko wykładowczyni antropologii na uniwersytecie w Bristolu.
Tonie w długach po wyprawie na Syberię. W 1921 roku ma nadzieję wybrnąć z sytuacji dzięki prestiżowemu stypendium podróżniczemu Alberta Kahna. Nie udaje się. Ten fakt, a też zapewne wiadomość, że Henry Hall, z którym najprawdopodobniej łączyło ją uczucie, ożenił się, przesądził o ostatecznej decyzji. 27 maja 1921 roku Maria Czaplicka zażywa chlorek rtęci.
Biografia Czaplickiej właściwie sama pisze intrygujący scenariusz. Pokazuje osobę o otwartym sercu, walczącą o prawa swoje i kobiet epoki, w oparciu o osobiste doświadczenia. Równocześnie nie jest jej obca kwestia wolności Polski. Czaplicka to postać malownicza, odważna. Pokazuje to jej wyprawa jenisejska, gdy zaczyna się jak film przygodowy, a jednocześnie melodramat, gdyż to zapewne wtedy Czaplicka nawiązuje romans z Hallem. Naukowczyni przełamała wiele barier, była pierwszą zagraniczną stypendystką Kasy Mianowskiego, pierwszą wykładowczynią antropologii na Oksfordzie. Była umysłem co najmniej równym przenikliwości Bronisława Malinowskiego. Nie wiemy czy jej ostateczna decyzja była impulsem gorącego serca, zawiedzionej miłości czy też efektem hipokryzji ówczesnego świata naukowego, który cenił doktor Czaplicką, a jednocześnie nie dopuszczał, by Maria miała z czego żyć.
Autor: Mariusz Raniszewski