Jeśli traktujemy etnografię w sposób klasyczny i zajmujemy się kulturą chłopską, to związek mydła z etnografią jest krótki (nawet biorąc pod uwagę fakt, iż sama etnografia jest nauką stosunkowo młodą). Związek muzealnictwa etnograficznego z etnografią jest jeszcze słabszy, bo w zbiorach muzealnych mydło to rzadkość, chociaż zdarza się w skansenach i muzeach prywatnych (np. w Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy).
Wiedza o mydle pojawia się w PME w kontekście kolekcji sprzętów związanych z zabiegami o utrzymanie czystości, w zbiorach gospodarki podstawowej i rzemiosła. Chociaż z dzisiejszej perspektywy mydło i inne środki czystości wydają się podstawowymi w codziennym życiu, na wsi fabryczne mydło pojawiło się na dobre po II Wojnie Światowej. Wcześniej, mydło wyrabiane we własnych gospodarstwach wcale nie służyło do mycia ciała, a jedynie do prania odzieży i pościeli. W tym celu używany był także popiół z drzew liściastych (o dużym odczynie zasadowym) i przelewany wrzątkiem, ług – z gotowanego popiołu drzew liściastych, czy namiastka mydła– ług z dodatkiem tłuszczy zwierzęcych lub roślinnych, który był mazią o nieprzyjemnym zapachu i burym kolorze. Używano także wygotowanych korzeni mydlnicy lekarskiej, które zawierają saponinę.
Kultowa Palka Frania z kolekcji PME. Fot. E. Koprowski
Najdłuższej na polskiej wsi królowało wielofunkcyjne zwykłe szare mydło, najtańsze i uważane za najlepsze, a służące do mycia, prania oraz czyszczenia podłóg czy ścian. Z mydłem w naszym muzeum, w ich poprzednim życiu mogły się stykać muzealne obiekty: Warznica (PME 3794) lub kultowa Pralka Frania (PME 58604/1-3). Może w którymś z saganów mydło mogło powstać? Tego jednak nie wiemy. Brak jest w naszej kolekcji mydelniczki. Mydła w naszych zbiorach także jeszcze nie posiadamy.
Warznica do prania, wyk. przed 1939 r., Potok, woj. lubelskie. Fot. E. Koprowski
Przesyt, nie zawsze dobrej jakości produktami fabrycznymi i fabrycznym nadmiarem, sprawił że wracamy do prostych form produkcji w różnych dziedzinach. Szukamy starych przepisów, naturalnych metod produkcji, mniejszych wytwórni, które produkują w małej nieprzemysłowej skali, są bardziej „przyjazne”, zwracamy się także ku lokalności. Niektórzy wytwarzają mydło manufakturowymi metodami, inni domowymi. Tym zjawiskiem etnografia może, a nawet powinna się zająć rejestrując proces wytwarzania i jego efekty w postaci gotowych produktów. Także warto przyjrzeć się samym wytwarzającym i tych, którzy używają naturalnych mydeł oraz pochodnych mydłu (kostki „bez mydła”, płyny pod prysznic, szampony). Mydło wpisuje się w trend „powrotu do natury”, do tego jak żyli nasi przodkowie, korzystający z dostępnych w przyrodzie surowców, jak je przetwarzali i jak je wykorzystywali. Te okoliczności bardzo zbliżają mydło do „klasycznej” etnografii, która dokumentuje przejawy działalności człowieka, wywodzące się z kultury tradycyjnej, w ich współczesnych przejawach i różnych dziedzinach: życia codziennego: wytwórczości rękodzielniczej i rzemieślniczej, zbieractwie, rolnictwie, rybołówstwie i innych.
Autorka: Małgorzata Jaszczołt