Osoby, które uczestniczyły w obrzędzie Pierwszej Komunii Świętej mają różne wspomnienia, zarówno dobre, jak i te negatywne. Ci, którzy mają dobre wspomnienia z pewnością chętniej zajrzą do swoich komunijnych fotografii, które są zapisem obrzędu w określonym miejscu i czasie. Mają one już wartość historyczną, a sam pierwszokomunijny antourage zmieniał się znacznie w ciągu XX i XXI w.
Historia
Od starożytności chrześcijańskiej do XIII w. Kościół łączył sakramenty pierwszej Komunii, chrztu oraz bierzmowania, udzielając ich zarówno dorosłym, jak i dzieciom. Od Soboru Laterańskiego w 1215r., Pierwszą Komunię Świętą zaczęto udzielać w „wieku rozeznania”, przez który rozumiano świadomość zrozumienia zasad wiary. Przez kilka stuleci za taki wiek uznawano na Zachodzie okres pomiędzy 7 a 14 rokiem życia, a w Polsce pomiędzy 10 a 12. Kolejny Sobór Trydencki w 1566 r. wydał katechizm, który systematyzował katechizację adeptów mających do niej przystąpić. Pod koniec XVII w. ustaliła się nowa forma katechizacji dzieci polegająca na wspólnym przygotowaniu ich do Pierwszej Komunii Świętej z uroczystym zwieńczeniem w kościele. W Polsce organizowane w takiej formule pierwsze komunie utrwaliły się pod koniec XIX w.
Arch. PME I. 16705, Uroczystości I Komunii Świętej, fot. Bartosik Krystyna, 1997
Wiek
Dopiero w 1910 r. Papież Pius X wydał dekret określający precyzyjniej wiek, w którym dzieci powinny przystąpić do tego sakramentu, określając go na około 7 lat. Założeniem tego ustalenia było uchwycenie optymalnego momentu, kiedy dzieci nie są jeszcze „splamione” grzechem ciężkim, a z kolei przyjęta w „wieku niewinności” komunia, według wiary katolickiej, ochroni przed takim grzechem. Na poziomie interpretacji miało mieć działanie apotropeiczne. Po ogłoszeniu dekretu, uchwały Episkopatów w poszczególnych krajach precyzowały dokładną cezurę wiekową – w Polsce ustalono, że będzie to 8-9 lat. Obniżenie wieku przybliżyło ten obrzęd do momentu w jakim odbywały się rytuały inicjacyjne w społecznościach tradycyjnych, np. słowiańskie postrzyżyny, kiedy to dziecko płci męskiej przechodziło spod jurysdykcji matki pod ojca i zostawało wtedy pełnoprawnym członkiem rodziny.
Archiwum prywatne M.Jaszczołt – zdjęcie z chrześniaczką, 1995, Siedlce
Inicjacje
Pierwsza Komunia Święta przynależy do obrzędów inicjacyjnych, które przeprowadzają neofitę z jednej grupy do drugiej, zapewniając mu akceptację grupy. Inicjacja jest wejściem do innego kręgu społecznego, przekroczeniem kolejnego etapu życia, ważnym by być pełnoprawnym członkiem społeczności. W ujęciu religijnym oznacza nowe narodziny człowieka zgodne z regułami. Wg definicji Mircea Eliadego, odnoszącej się do społeczeństw archaicznych: „Na ogół przez inicjacje rozumie się zespół rytów i pouczeń ustnych, za pomocą których inicjowany osiąga radykalną modyfikację statusu religijnego i społecznego. Filozoficznie rzecz biorąc inicjacja jest równoznaczna z ontologiczną zmianą porządku egzystencjalnego. Po przejściu swych prób, neofita cieszy się egzystencją zupełnie inną niż przed inicjacją: stał się inny.”[1].
Arch. PME N. 2409/1 dziewczynka w stroju do I Komunii – córka p. Leopolda Szwajnosa, właściciela folusza, fot. P. Szacki, Dzianisz 1987 r.
Współczesne inicjacje dotyczą nie tylko sfery religijnej i nie mają takiego charakteru obligatoryjnego, bywają świętem jak przyjęcie pierwszoklasistów do grona uczniów; zabawą jak studenckie otrzęsiny czy chrzest morski na koloniach. Do tych bardziej skodyfikowanych należą te, którym są poddawani adepci w wojsku lub w bractwach.
Człowiek religijny potrzebował w społecznościach tradycyjnych uświęcania, sakralnych i ludowych rytuałów, by czuć się na właściwym miejscu, wpisany w sposób „właściwy” w ziemskie życie, zależny od bóstw, Boga, Natury, ale próbujący sobie układać relacje z tymi siłami wyższymi i odwołujący się do nich w obrzędach dorocznych, rodzinnych oraz obrzędach cyklu życia. Poddając się uświęconym rytuałom ludzie chcieli mieć pewną moc sprawczą na swoje życie, które w ich rozumieniu było zależne od sił wyższych. Poddając się skodyfikowanym zasadom mogli się czuć częścią globalnego ładu i zapewnić sobie – poczucie zachowywania zasad obowiązujących w ich świecie. Stąd kiedyś przestrzegano obowiązujących w społeczności zasad, by być jej częścią. Społeczność mogła być w dzisiejszym rozumieniu opresyjna, ale zapewniała oparcie. Do Pierwszej Komunii Świętej jako jednego z obowiązkowych sakramentów przystępowali wszyscy w danym roczniku. Dzisiaj przystępują dzieci tych rodzin, które deklarują się jako katolickie, ale zdarza się także, że Pierwsza Komunia Święta bywa sakramentem, po którym następuje przerwa w uczestnictwie w kolejnych (nie przystępuje się już do bierzmowania). Bywa na jakiś czas lub na stałe ostatnim etapem religijnego wtajemniczenia.
Arch. PME N. 2742/1 Dziewczynka w stroju od I komunii z rodziną, brak innych danych / Arch. PME I. 16783 Przedwojenny strój łowicki, fot. lata 1938-1941, autor i prawa nieznane
Społecznie komunie bywają krytykowane, ze względu na wybujałą formułę: stroju, drogich prezentów i uczty w wystawnych lokalach oraz rozbudowującej się całej oprawy. Na facebooku są grupy, w których rodzice wymieniają się informacjami przydatnymi do zorganizowania pierwszej komunii, funkcjonuje plejada firm, które produkują dodatkowe – zbędne dla samego rytuału, gadżety (poduszki, figurki, książki, albumy, dekoracje). Etnolog znajduje wytłumaczenie dla tej przesady, ponieważ cechą rytuału jest właśnie nadmiar, przepych, obżarstwo. Wymyślne sukienki dziewcząt, przypominające suknie ślubne, zostały w ostatnich latach zastąpione albami, a w historii pierwszych komunii występowały najróżniejsze: krótkie, długie, dowolne lub takie same dla wszystkich – obecnie jest skromniej pod tym względem. Prezenty, które pojawiły się w drugiej połowie XX wieku zmieniają się i w zależności od zamożności rodziny bywają różne: przez długi czas królował rower, medalik czy zegarek, ostatnio są i komputery, quady,najnowsze modele telefonów komórkowych – każdy poddawany rytuałowi przejścia musi zostać obdarowany prezentem na tej nowej drodze życia. Uczty, organizowane do końca XX wieku w domach dla najbliższej rodziny przeniosły się do lokali. Uczta zawsze przynależy rytuałowi. Wyzwala radość z odbytego rytuału, „domyka” go.
Pierwsza Komunia Święta, zarówno od strony religijnej jak i społecznej spełnia kryteria inicjacji wprowadzającej i stąd jej „popularność” oraz majowe widoki paradujących dziewczynki w białych sukienkach, chłopcy w garniturach. Tak jak maj nie jest tradycyjnie miesiącem ślubów (ostatnio ta tendencja ulega zmianie i odbywają się wtedy śluby), to tak tradycyjnie jest miesiącem kiedy organizowana jest Pierwsza Komunia Święta.
Dlaczego maj ?
„Maj jest najpiękniejszym miesiącem, budzi się życie, coś nowego”
„Maj to miesiąc życia, , rodzi się życie, ciepło, przyroda dodaje oprawy tej uroczystości, a także składa się Panu Jezusowi przysięgę na całe życie”
„Maj jest tradycyjnie miesiącem najbardziej odpowiednim, najbardziej naturalnym, oczywistym”
Maj 2020 r.: ze względu na COVID-19, uroczystości Pierwszych Komunii Świętych w kościołach katolickich zostały odwołane całkowicie lub organizowane są dla dzieci pojedynczo. Okoliczność ta zmienia diametralnie grupowy charakter rytuału inicjacji na rzecz indywidualnego.
Autorka: Małgorzata Jaszczołt, PME.
Bibliografia:
Małgorzata Jaszczołt, Pierwsza Komunia święta jako rytuał inicjacji, [w:] Kultura ludowa Mazowsza i Podlasia, T 1, Warszawa 1996, s. 131-150
http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-45c31edd-1a3b-4089-a7d7-fbcd550daec9
https://www.focus.pl/artykul/rytualy-inicjacyjne-w-roznych-kulturach-swiata
[1] Mircea Eliade, Wprowadzenie do problemu inicjacji, [w:] Pismo Literacko-Artystyczne, Inicjacja a świat współczesny, nr 5, 1988