Ten rok jest inny, nieprzewidziany, trudny. Nikt w czasach pokoju nie był w stanie przewidzieć, że pojawi się „coś” co sparaliżuje „cały świat” i uniemożliwi także odtwarzanie – jak mawiają niektórzy etnografowie – „odwiecznych obrzędów”.
Wielkanocne działania obrzędowe odbywać się będą wyłącznie w sferze domowej: w domu możemy poświęcić palmy i wielkanocny koszyczek. Uroczystości z udziałem wiernych odbędą się w ograniczonym zakresie. Tegoroczna Wielkanoc będzie odmienna od tych które znamy. Pozostajemy w domach i jest to dobra okazja, by poczytać o nieznanych powszechnie obrzędach, takich jak Procesje z Jezuskiem Palmowym, Dębowym, Lipowym odbywające się Niedzielę Palmową.
Procesja z jezuskiem Palmowym, Szydłowiec, 2019, Fot. Tomasz Ogrodowczyk (2)
Tradycje Niedzieli Palmowej
Szósta (VI) niedziela Wielkiego Postu, a jednocześnie pierwsza niedziela Wielkiego Tygodnia, czyli Niedziela Palmowa określana jest w tradycji ludowej także jako Niedziela Wierzbna lub Kwietna. Tego dnia, liturgia Kościoła wspomina triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy, który został opisany w Biblii przez wszystkich czterech ewangelistów: św. Łukasza, św. Jana, św. Marka i św. Mateusza, a procesje upamiętniające to wydarzenie miały miejsce w Ziemi świętej już w IV wieku. Według opisów Patriarcha Jerozolimy dosiadał oślicy i w otoczeniu wiwatującego tłumu jechał z Góry Oliwnej do miasta. W liturgii rzymskiej, zwyczaj organizowania takiego parateatralnego wjazdu Jezusa Chrystusa do Jeruzalem pojawił się w wieku IX w. rozpowszechniając się później w całej Europie. W Średniowieczu, tego rodzaju przedstawienia związane były z popularnością misteriów i przedstawień pasyjnych z udziałem żywego osiołka, na którym zasiadał odgrywający Jezusa duchowny, witany palmami przez tłum wiernych. Około X wieku, te przedstawienia z udziałem żywych zwierząt zostały zastąpione figuratywnymi. W Europie najstarsza rzeźba osiołka palmowego z XII wieku została znaleziona w Szwajcarii. Agata Stasińska z Muzeum Narodowego we Wrocławiu o pisze:
Pomimo szerokiej rozpiętości czasowej i terytorialnej większość przedstawień osiołków palmowych zbliżona jest do siebie pod kątem formy i kompozycji. Figury te najczęściej są wielkości naturalnej lub też niewiele mniejsze. Główną postacią grupy jest Chrystus odziany w prostą, długą szatę, spod której wystają bose stopy. Niekiedy jego ramiona przykrywa dodatkowo płaszcz przerzucony przez jedno z ramion lub ułożony na kolanach. Sylwetka Zbawiciela jest wyprostowana, a wzrok skierowany przed siebie. Prawą dłoń unosi w geście błogosławieństwa, drugą natomiast przytrzymuje wodze osiołka, które – wykonywane z prawdziwego rzemienia – sporadycznie tylko zachowały się do naszych czasów. Bardzo starannie odwzorowywane były również wizerunki zwierzęcia. Osiołka, najczęściej bez siodła i rzędu, przedstawiano jako stojącego lub też (…) kroczącego.
By figury osiołków były mobilne, umieszczano je na platformach z kołami i ciągniono za pomocą sznurów lub pchano. Procesje z Osiołkiem Palmowym czy inaczej Jezusem Palmowym, osiągnęły największą popularność w Europie Zachodniej u schyłku średniowiecza, (co było związane w tym czasie z rozwojem liturgii Wielkanocy). Po reformacji zaczęły tracić na popularności, ale w Polsce obchody te utrzymały się dłużej, do końca XVIII wieku, kiedy to władze Kościelne wydały zakaz ich organizowania, ponieważ wg hierarchów stały się one pozbawioną wymiaru religijnego rozrywką i ludową zabawą.
Procesje w Krakowie
Prowadzanie osiołka było popularne w XV i XVI-wiecznej Polsce, m. in. w Krakowie. Osiołka z Jezusem prowadzono pod specjalnym baldachimem z kościoła św. Wojciecha do Kościoła Mariackiego. Mieszczanie krakowscy rzucali pod nogi jadącej figury Chrystusa gałązki wierzby oraz kwiaty, a kapłan prowadzący procesję padając w pewnym momencie głosił cytat z ewangelii „Uderzę kapłana a rozproszą się owce…” (Mt 26, 32), podczas gdy inny uderzał osła gałązką. Figurę ciągnęli rajcy miejscy oraz najznakomitsi mieszkańcy miasta, podczas gdy tłum rzucał kwiaty i zielone wierzbowe gałązki pod koła wózka wołając „Hosanna Synowi Dawidowemu, błogosławiony, który idzie w Imię Pańskie dla ludzkiego zbawienia”.
Dzisiaj – procesje w, Tokarni, Nowym Sączu, Marcinkowicach, Szydłowcu
Procesje odbywały się także w innych polskich miastach, a w XX i XXI wieku w tych miejscach procesje te (poza Krakowem) zostały reaktywowane: Małopolsce w Tokarni, Nowym Sączu i Marcinkowicach, a także mazowieckim Szydłowcu.
Arch. PME N. 3801/2 i Arch. PME N. 3801/3 Procesja palmowa w Tokarni, fot. K. Chojnacki 1989 r.
W Tokarni koło Myślenic procesja została zainicjowana przez proboszcza Jana Macha z parafii Matki Boskiej Śnieżnej, w roku 1968 i odbywa się ona do dzisiaj. Figurę jako kopię rzeźby datowanej na rok 1470 (wykonanej na zamówienie rodu Szydłowskich z Szydłowa), znajdującej się w Kamienicy Szołayskich w Krakowie wykonał miejscowy rzeźbiarz Józef Wrona. W procesji prowadzą ją młodzi chłopcy, będący ministrantami. To nie jedyna atrakcja Niedzieli Palmowej w Tokarni – pochodom z Jezuskiem Palmowym towarzyszy także konkurs na najwyższą i najpiękniejszą palmę wielkanocną (organizowany przez parafię oraz Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Tokarni).
Autor rzeźby Józef Wrona uważa, że (…) jeśli ktoś czuje potrzebę przeżycia czegoś wyjątkowego duchowo, czegoś co ma wzbudzić w nim poczucie odżycia po okresie zimowym, nie może go zabraknąć u nas w ten dzień.
Z kolei pierwowzorem figury Chrystusa Palmowego, która towarzyszy obchodom Niedzieli Palmowej w Muzeum Budownictwa Ludowego w Nowym Sączu była gotycka rzeźba ze zbiorów klasztoru Sióstr Klarysek w Starym Sączu. Procesja odbywa się tam wokół kościoła św. Piotra i Pawła translokowanego (ale nie zdesakralizowanego) z Łosiny Dolnej. Część uczestników procesji – także sami prowadzący wózek – ubrani są w stroje Lachów Sądeckich, dzięki czemu procesja jest bardzo widowiskowa. Zwyczaj ten kultywowany jest także w pobliskiej wsi Marcinkowice w parafii p.w. Najświętszej Maryi Panny.
Procesja z jezuskiem Palmowym, Szydłowiec, 2019, Fot. Tomasz Ogrodowczyk (4). Zdjecie z zasobów Mazowieckiego Szlaku Tradycji.
W województwie mazowieckim jedyna taka wyjątkowa procesja odbywa się w Szydłowcu, a historia tego zwyczaju sięga w tym mieście wieku XV. Według szydłowieckiej legendy, właściciel dóbr, Mikołaj Szydłowiecki zamówił rzeźbę Chrystusa na osiołku w pracowni samego Wita Stwosza, a jej autorstwo przypisuje się jego synowi – Stanisławowi, lub innemu uczniowi z tej pracowni. Informacji tej nie potwierdza jednak Muzeum Narodowe w Krakowie, gdzie znajduje się oryginał podarowany w roku 1904 przez jednego z późniejszych właścicieli Szydłowca – Michała Radziwiłła lub wg innych przekazów przez żonę po jego śmierci. W portalu Cyfrowe Muzea Małopolski o rzeźbie „Chrystus na osiołku Palmowym” można przeczytać Rzeźba, pochodząca z kościoła parafialnego św. Zygmunta w Szydłowcu, stanowi niezwykły rekwizyt dramatyczny, wykorzystywany podczas procesji podążającej w Niedzielę Palmową do świątyni — symbolicznej Jerozolimy. Chrystus, sztywno wyprostowany, unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa. Lewą ujmował (niezachowane) skórzane lejce. Nosi zapięty płaszcz charakteryzujący późnośredniowiecznego władcę, inaczej niż we wcześniejszych przedstawieniach, gdzie częściej bywał ubrany w antyczną togę i tunikę. Znaczenia rzeźbie w Muzeum Narodowym w Krakowie dodaje zachowanie oryginalnego wózka, co nie jest częste pośród wcale licznie przechowanych gotyckich Osiołków Palmowych. Drewno rzeźbione i polichromowane, żelazo użyte do okucia platformy i kółek wózka. Czas powstania rzeźby określony jest – jako „wykonana po 1500 roku”.
Po ponad dwóch wiekach od zaniku tego zwyczaju, ta zapomniana tradycja wróciła do miasta Szydłowiec. Na podstawie krakowskiego oryginału, w roku 2005 figurę wykonał rzeźbiarz z Kozienic Jerzy Krześniak (zgodnie ze stylistyką uproszczonej i schematyzowanej rzeźby ludowej). Posłużyła ona do wystawy „Szydłowiec – okruchy historii” z okazji 30–lecia Muzeum Instrumentów Ludowych. Później rzeźba została wypożyczona przez parafię św. Zygmunta, z którego w Niedzielę Palmową o godz. 11.30 wyrusza krótka procesja, która jednorazowo obchodzi wokół znajdującego się na rynku szydłowieckiego Ratusza. Wóz jest ciągniony przez czterech strażaków z Ochotniczej Straży Pożarnej w Szydłowcu. Wcześniej ma miejsce święcenie przez kapłana palm wielkanocnych, a o godzinie 12.00 główna Msza św. w tym dniu. Potem figura Jezuska Palmowego jest pozostawiana pod murami kościoła farnego do końca dnia.
Potrzeba żywego uczestnictwa w obrzędach sprawiiła, że w ostatnich latach w tego typu uroczystościach uczestniczyły tłumy wiernych. Uczestnicy podkreślają, że „to dla osób religijnych wyjątkowe przeżycie”, „że bardziej można się wczuć i wyobrazić sobie wydarzenia sprzed wieków”. Takie parateatralne przedstawienia cieszą się również zainteresowaniem przybywających turystów i oczywiście obserwujących je i dokumentujących etnografów.
Autorka: Małgorzata Jaszczołt