Autor: Justyna Laskowska – Otwinowska
W językach słowiańskich powszechnie występuje słowo kołacz, będące nazwą specjalnego, wykwintnego ciasta. W Polsce kojarzymy je z okrągłym wypiekiem weselnym, zwanym też korowajem. Tradycyjny weselny kołacz, w przeciwieństwie do pieczywa codziennego, wykonywany był z najlepszej gatunkowo mąki pszennej i był pięknie ozdabiany licznymi figurkami z ciasta, głównie ptaszkami, kwiatkami, kłosami. Figurki te symbolizowały dobrobyt i wróżyły dostatek młodej parze. Niewątpliwie było to ważne pieczywo obrzędowe – z jego pieczeniem, wynoszeniem do weselników i częstowaniem wiązało się wiele zwyczajów, np. należało nim poczęstować wszystkich zebranych gości, nawet tych niezaproszonych, stojących na zewnątrz weselnej izby.
Wśród naszych ojczystych kołaczy występuje też taki w formie kwadratu lub prostokąta. Jest to śląski kołocz pieczony tradycyjnie na każdą ważniejsza uroczystość rodzinną. Kołocz śląski od kołacza różni się też tym, że jest rozmaicie nadziewany – jabłkami, makiem, serem – i pokryty kruszonką.
Nazwę kołacz nosiło również wykwintne pieczywo w Rosji i na Ukrainie, gdzie często miało ono formę obwarzanka – bublika, posypanego makiem, podobnie jak polskie obwarzanki krakowskie. Wyrabiali je ręcznie kołacznicy – odrębny cech piekarzy. Ręczny wyrób kołaczy rosyjskich występował jeszcze w latach 60. XX wieku w ZSRR. A była to ciężka praca: mąkę wielokrotnie przesiewano dla uzyskania odpowiedniej sypkości, dodawano jajka, melasę, drożdże, a następnie ciasto przeciskano przez sito i rozcierano na bryłach lodu, aby zachować w nim jak najwięcej dwutlenku węgla, od którego zależała pulchność tego wyrobu. Ze względu na technologię produkcji, ten rodzaj kołacza określano jako tarty. Występuje on w herbie jednego z najstarszych miast Rosji – miasta Muron, które słynęło z wypieku kołaczy w formie odważnika giri. Giri to metalowa, standardowo kilogramowa kula z rączką do zawieszania odważnika na kiju do ważenia. Identyczna rączka w kołaczu służyła do wieszania ciasta w ochronie przed myszami oraz dla łatwiejszego suszenia. Rączki – wykonywanej z gęściejszego, mniej smacznego ciasta – nie jadano; wyrzucano ją lub oddawano ubogim. I tak zrodziło się rosyjskie przysłowie: „dojść do rączki” – być w skrajnej nędzy, takiej, w której jada się resztki.
Podsumowując: kołacz jako ciasto może być zarówno okrągły, prostokątny, jak i kulisty. Mamy też do czynienia z kołaczem w formie obwarzanka. Ten ostatni kształt oraz nazwę kołacz dzieli ze specjalnymi butelkami na alkohol, spotykanymi zarówno w Polsce, jak i np. na Huculszczyźnie. Zdawałoby się, że dziwny ten kształt nie znajduje żadnego uzasadnienia poza estetycznym. Jednak „wyrastające” często z boków takiej flaszki uszy wskazują na praktyczne ich zastosowanie. Otóż kształt ten umożliwiał transport trunku poprzez przeciągnięcie przez uszy sznurka czy paska, którym przytraczano bezpiecznie buteleczkę do ciała podczas jazdy konnej. Obecnie funkcje takie pełni piersiówka, a o zastosowaniu kołacza – butelki zupełnie zapomniano.
