O WYSTAWIE
Sztuka ludowa to zjawisko kulturowe, które powstało w wyniku kontaktu dwóch odmiennych grup społecznych. Jedną z nich byli wykształceni mieszkańcy modernizującego się szybko świata, a drugą niewykształceni mieszkańcy tkwiącej w feudalnych relacjach wsi. W Polsce nowoczesny wynalazek sztuki ludowej stał się nieodłączną częścią romantycznej ideologii narodowej, był u początków nowoczesnego wzornictwa oraz awangardowej koncepcji sztuki, a w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej został jednym z podstawowych składników polityki kulturalnej państwa, nie pozbawionym zresztą znaczenia gospodarczego.
„Ludowość”
„Ludowość” to kategoria, w której miejscu inteligenci zawarli wszystkie swoje tęsknoty za „szczerością prymitywu” i „korzeniami narodu”. Natomiast „dwie dusze” to koncept, który miał połączyć romantyczny fantazmat sztuki ludu z rzeczywistością wytwarzania sztuki ludowej w PRL. Przy jego pomocy Aleksander Jackowski – jeden z najważniejszych współtwórców zjawiska sztuki ludowej – opisywał sytuację, w której wiejscy twórcy wyznawali dwie różne estetyki: „jedną na użytek własny, drugą – gdy z jakiegoś powodu ma wrócić do form tradycyjnych”. Tacy twórcy i twórczynie mianem „ludowych” określali wyroby przeznaczone dla miejskiego odbiorcy, podczas gdy te dla klientów ze wsi nazywali „swoimi”.
Autorstwo sztuki ludowej
Figura „dwóch dusz” wskazuje więc z jednej strony, że sztuka ludowa nie istnieje bez inteligenckiego udziału, a z drugiej każe jednocześnie pamiętać, że kreatywność artystyczna mieszkańców wsi wykracza daleko poza ramy „ludowości”. Choć bowiem autorstwo sztuki ludowej przypisuje się wyłącznie wiejskim wytwórcom, to nie jest nią bynajmniej wszystko, co na wsi powstaje, lecz tylko to, co spośród wiejskich wytworów za sztukę ludową uznał inteligent. Dzieło sztuki ludowej ma zawsze dwóch autorów: tego, który wykonał je na wsi, i tego, który na wieś przyjechawszy, wyselekcjonował je jako ludowe. W przypadku większości ludowych dzieł selekcjoner udzielał także instrukcji, jak je wykonać i pokazywał wiejskim wytwórcom, co uważa za piękne, bo ludowe.
Metafora „dwóch dusz”
Dlaczego jednak zmiana stylu twórcy ludowego budzi niepokój i trzeba ją tłumaczyć metaforą „dwóch dusz”, podczas gdy stylistycznie i formalnie różnorodna twórczość Picassa oznacza jego rozwój artystyczny? Tak działa figura twórcy ludowego, którego „stylistyczny prymitywizm” jest „naturalnym” wynikiem warunków egzystencji, a nie wyborem artystycznym. Wytworzona w nowoczesnym polu sztuki figura to Inny artysty nowoczesnego, skrępowanego wyuczonymi konwencjami i podejmującego świadome wybory stylistyczne. Mit, który pobudzał wyobraźnię artystów awangardowych szybko jednak zaczął pękać w szwach w realiach materialnego wytwarzania sztuki ludowej. Wystawa prezentuje sztukę ludową jako skutek relacji społecznej, która była pod wieloma względami niesymetryczna, starając się równocześnie wskazywać na różne aspekty sprawczości twórców rzeczy nazywanych „ludowymi”.
Obiekty na wystawie
Wystawa wykorzystuje wyłącznie zbiory Państwowego Muzeum Etnograficznego. Oprócz dzieł znanych i publikowanych prezentuje obiekty nigdy dotąd nie prezentowane lub pokazywane rzadko. Pokaz obejmuje tkaniny, malowanki na papierze, wycinanki, malowane makatki, ceramikę, rzeźbę, malarstwo i drzeworyty, a także elementy strojów i obiekty o charakterze pamiątkarskim i dekoracyjnym. Wykorzystane też zostały materiały archiwalne i fotografie z archiwum PME.
KURATORKA
Dr hab. Ewa Klekot – antropolożka kultury, tłumaczka, absolwentka archeologii i etnografii, doktor nauk o sztuce. Naukowo zajmuje się antropologią wzornictwa, sztuki oraz antropologią wytwarzania. Zajmuje się antropologicznymi badaniami dziedzictwa i muzeum, a także antropologią dizajnu i sztuki. Interesuje się interdyscyplinarnym łączeniem humanistyki i nauk społecznych z projektowaniem i działaniami artystycznymi. Bada między innymi na czym polega relacja wytwórcy z jego otoczeniem. Pracuje jako profesorka na Uniwersytecie SWPS w Warszawie. Była kuratorką wystawy „Etnografki, antropolożki, profesorki”, którą pokazywaliśmy w PME od 18 października 2022 do 29 października 2023.
WSPÓŁKURATORKA
Amudena Rutkowska – absolwentka etnologii i antropologii kulturowej na Uniwersytecie Warszawskim oraz studiów doktoranckich w Instytucie Kultury Polskiej UW, kuratorka kolekcji sztuki w PME w Warszawie. Interesuje się problematyką ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego w kontekście własności intelektualnej. Autorka etnograficznych filmów dokumentalnych, wiceprezeska oddziału warszawskiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Współautorka wystawy „Dwie dusze twórcy ludowego”.
OPROWADZANIE KURATORSKIE
DOSTĘPNOŚĆ WYSTAWY
W przestrzeni wystawy „Dwie dusze twórcy ludowego” dostępne są:
- treści w języku polskim, angielskim (w druku) oraz ukraińskim (pod kodem QR)
- audiodeskrypcja całej ekspozycji i wideo przewodnik w polskim języku migowym
- szerokie ciągi komunikacyjne oraz miejsca do odpoczynku
- teksty odpowiedniej wielkości czcionek, które zapewniają komfort czytania szerokiemu gronu odbiorców
- tyflografiki wybranych obiektów oraz audiodeskrypcje do nich
Wybór treści przełożonych na formy dostępu został dokonany w procesie konsultacji, z uwzględnieniem perspektyw samorzeczniczek i samorzeczników.
Wideoprzewodnik w PJM po wystawie „Dwie dusze twórcy ludowego”
OSOBY TWORZĄCE WYSTAWĘ
Kuratorka: dr hab. Ewa Klekot
Współkuratorka: Amudena Rutkowska
Scenografia: Maciej Siuda Pracownia: Aleksandra Jankowska-Głowacka, Adrianna Gruszka, Maciej Siuda
Opracowanie graficzne: Jakub de Barbaro
Teksty: dr hab. Ewa Klekot
Redakcja językowa: Jacek Błach, Marta Elas, Zofia Świrek
Tłumaczenie: Szymon Włoch (ENG), Natalia Tkaczyk (UKR)
Ruch muzealiów: Anita Broda (koordynacja), Teresa Grzelak, Mariusz Pieńkowski, Monika Salamon, Paweł Sałata, Piotr Wojtarski
Opieka konserwatorska: Marcin Burzymowski, Katarzyna Górzyńska, Krystyna Tomasik, Anna Wielechowska-Olszak
Digitalizacja i ruch archiwaliów: Joanna Bartuszek, Alicja Kobus
Digitalizacja obiektów: Edward Koprowski, Krzysztof Towstjenko
Dostępność: Magdalena Dąbrowska, Natalia Siuchta (konsultacje), Fundacja Kultury bez Barier: Alicja Szurkiewicz (wideoprzewodnik i informacje w PJM), Marlena Florczyk, Paulina Gojtka (montaż), Emilia Piegat (audiodeskrypcje), Robert Więckowski (konsultacje audiodeskrypcji), Wiktor Kurpiewski (tyflografia)
Produkcja i logistyka: Marta Ancelewska
Zespół ds. technicznych i współpraca organizacyjna: Kamila Końska, Łukasz Horbów, Mariusz Horoś, Marcin Kiersnowski, Piotr Maciukiewicz (multimedia), Łukasz Malinowski, Tomasz Rychter, Zenon Winnicki
PR i komunikacja: Łukasz Gackowski, Patrycja Lewandowska, Jakub Nowociński, Przemysław Walczak, Paulina Zomer
Program edukacyjny: Dział Edukacji
Koordynacja finansowa: Kamila Smakulska-Kurek
Podziękowania: Maciej Klimczewski, Weronika Adamska, Joanna Migut, Aleksander Robotycki, Anna Wielechowska-Olszak, Alicja Kobus, Monika Salamon, Beata Kołacińska, Beata Mularska, Marta Skwirowska, Alicja Mironiuk Nikolska, Joanna Machudera-Szwankowska, Marianna Koźmińska, Justyna Sadkowska-Chodacz, Elwira Melonik
Dofinansowano ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego, który jest organizatorem Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.
